I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

7.2 Товар турларини кўпайишининг иқтисодий ўсишга таъсири. 
Вертикал инновациянинг иқтисодий ўсишга таъсири қуйидагича 
ифодалаш мумкин:янги кашфиѐтлар олдинги технология ва маҳсулотларнинг 
эскиришига ѐки умуман истеъмолдан чиқиб кетишигача олиб келади. Ушбу 
ҳолатлар натижасида ижобий ва норматив оқибатларга олиб келади. 
Ижобий оқибатлар деганда ҳозирги ва келажакдаги тадқиқотлар 
ўртасидаги боғлиқлиги, бунинг натижасида келажакда мувофиқлашган 
барқарор ва циклли ўсишга олиб келиши назарда тутилади. 
Ҳозирги инновация келажакда тадқиқот ва ишланмалар учун ижобий 
таъсир кўрсатгани билан, улар айни пайтдаги ишлаб чиқаришга салбий таъсир 
кўрсатади. Бизнеснинг қисқариш самарасини яратиб, натижада эркин бозор 
шароитида ўсиш ортиқчалиги шароитини яратади. 

---

146 
Ушбу ҳолатларни моделлаштиришда Пол Ромер иқтисодий ўсиш 
моделидан фойдаланамиз. Моделда капитал йиғилиши мутлоқ деб олинади. 
Аҳоли (L) доимий ва у меҳнат таклифига тенг. Ҳар бир индивид маълум вақт 
оралиғидаги ттанлови қуйидагича ифодаланилади: 






d
e
y
y
u
r
)
(
(7.2.1)
 
Бу ерда, 
r
– истеъмолчининг маълум вақт оралиғида танлови нормаси 
(субъектив дискон ставка), бу эса фоиз ставкага тенг. 
Истеъмолчи ютуғи оралиқ ишлаб чиқариш жараѐнида фойдаланилган (
х
) 
маҳсулотларга боғлиқ ва у қуйидагича ифодаланилади: 

Ax
y

бу ерда, 
1
0



(7.2.2) 
Оралиқ маҳсулотлар яратилиши эскиларни ишлатмасликка ва А 
параметрнинг доимий 
1


мартага ошишига олиб келади. 
t
t
A
A

0

, 
,....
3
,
2
,
1
,
0

t
, (7.2.3)
 
Бу ерда 
0
A
бошланғич даража. Оралиқ маҳсулот чизиқли технология 
асосида ишлаб чиқарилади 
F
L
x

. Меҳнат ишлаб чиқариш ѐки тадқиқот (
n
) 
олиб бориш учун фойдаланилади: 
n
x
n
L
L
F




(7.2.4) 
Инновация, тадқиқотда меҳнат миқдори Пуассон тақсимоти ҳолати юзага 
келади 
n

, бу ерда, 

- тадқиқот технологиясининг самарадорлиги, 
0


. 
Инновацияда мувофақият қозонган фирма бошқа инновация яратилмагунга 
қадар оралиқ маҳсулот ишлаб чиқаришда монопол бўлиб қолади. Бу ерда 
тадқиқот фаолиятининг А параметрга ижобий тасири намоѐн бўлади. Яъни: 
бозордаги монополлиги, маҳсулотларни омборда қолмаслиги, энг асосийси 
кейинги янгилик яратиш учун даромадларнинг йўналтирилганлиги сабабли. 
Лекин инновациянинг салбий оқибатлари ҳам мавжуд, бу эса ―бизнес қисқариш 
эффекти‖, бу ҳолда монополист эскирган оралиқ маҳсулот ишлаб 
чиқарувчиларни йўқ қилади. 

---

147 
Тадқиқот секторида меҳнат ҳажми 
1


t
t
V
w

тенглик асосида аниқланади (
t 
–
инновация тартиб рақами (ѐки инновация оралиғи), 
t
w
- иш ҳаққи, 
1

t
V
- t+1 
инновациядан кутилаѐтган даромад). Тенгликнинг чап томони бир соат 
қиймати, ўнг томони тадқиқотга кетадиган вақт қиймати ифодаланган. 
Кутилаѐтган инновациядан даромад қуйидаги формула орқали аниқланади: 
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1



















t
t
t
t
t
t
t
t
V
n
rV
n
V
n
r





(7.2.5) 
Бу ерда, 
1
1

t
n

- янгиликдан олинадиган даромаднинг олиниш муддати 
эҳтимоли. Тенгликдан кўриниб турибдики, t+1 лицензиядан бир бирлик вақт 
интервалида монополистнинг (t+1) чи вақтда 
1

t

даромадидан капиталнинг 
қийматисизланишини айирмасига тенг. Қадрсизланиш 
1

t
n

катталик 
катталашган сари ошиб боради. 
1

t
V
бу активларнинг 
1

t

даромад келтирадиган 
соф қиймати. Эски активларнинг қадрсизланиши эҳтимолиги 
1

t
n

га тенг.
юқоридагтлардан келиб чиқиб инновациянинг қиймати қуйидагича 
аниқланади: 
1
1
1





t
t
t
n
r
V


(7.2.6) 
Моделда даромад оқими (
t

) ва ишчи кучига бўлган талаб (
t
x
) дан 
ташқари барча омилларни модел ўзида қамраб олади. Иккаласи ҳам t 
инновацияни 
ишлаб 
чиқиш 
учун 
оралиқ 
маҳсулот 
даромадини 
максималлаштиришга хизмат қилади. Бу ҳолда, даромад инноватор, воситачи 
ѐки инновация учун патент сотиб олган ишлаб чиқарувчиники бўлши мумкин. 
Исталган ҳолда инноватор барча монопол даромадларни ўзининг инновацияси 
орқали унинг умр давомида (
t
V
) ўзида мужассамлаштириш имкони мавжуд 
бўлади. 
Инноватор ўз фойдасини максималлаштиришга интилади ва бу 
инновацияни яратиш учун кетадиган меҳнат ҳажми ва инновациянинг якуний 
маҳсулотга бўлган талабни максималлаштиришга интилади. Ушбу жараѐнда 

---

148 
инноватор (t) даромади ва меҳнатга бўлган талаби қуйидаги формула орқали 
аниқланади: 


x
w
x
x
p
t
t
t
t


)
(
max

(7.2.7)
 
Бу ерда 
w
– иш ҳаққи, p(x) – x оралиқ маҳсулотни якуний маҳсулот ишлаб 
чиқарувчисига инноваторнинг сотиш нархи. Бу ерда якуний маҳсулот сектори 
тўлиқ рақобат муҳити шароити деб олинади. Шунинг учун секторнинг 
маҳсулот нархи оралиқ маҳсулотга чекланган мойиллигига тенг деб олинади: 
1
)
(




x
A
x
p
t
t
(7.2.8) 
Талаб ва даромаднинг максималлаштириш шарти қуйидаги тенглик 
кўринишга келтирилади: 
















1
1
2
max
arg
t
t
t
t
x
t
A
w
x
w
x
A
x
(7.2.9)
 


t
t
t
t
x
w
wx
x
A





 



1
1




(7.2.10) 
Модел қуйидаги шартлар асосида тузилган: 
-
Секторлар ўртасида меҳнат тақсимоти эркин амалга оширилади: 
1
1
)
(
~




t
t
t
n
r
w





(7.2.11) 
-
Меҳнат бозори мувозанат ҳолатда: 
)
(
~
t
t
x
n
L



(7.2.12) 
Бу ерда 
x=
)
(
~
t
x

ишлаб чиқаришда меҳнатга бўлган талаб, иш ҳаққи 
камаювчи функцияси.