|
Maqol so’zining lug’aviy ma`nosi
Maqol so’zining lug’aviy ma`nosi o’ta donolik, aql-zakovat bilan oqilona aytilgan muxlat qo’yiladigan, o’zgartirib bo’lmaydigan chuqur ma`noli gap demakdir.
Xalq ijodiyotining o’ziga xos ja`mi og’zaki nutqdan ham yozma adabiyotdan ham turli atamalar bilan nomlanadi.
Maqol, matal, naql, masal, hikmatli so’zlar aforizmlar, ota-bobolar so’zi donolar va xakozo. Bular orasida maqol atamasi keng qo’llaniladi.
Rus yozuvchisi A. Tolstoy quyidagi fikrni ifodalaydi. Xar bir xalqning tarixa tafakkuri va ruhiy xolatlari maqol matallarda o’z ifodasini topadi. Xar bir xalqning o’z maqoli matali bor.
Maqol xalq orasida kun sayin tug’ilib turganidek, ota bobolar so’zi sifatida avlodlardan avlodlarga meros bulib o’tadi. Bu merosni xalq juda extiyot bilan ko’z qorachig’idek saqlaydi. Xalq maqoli xar bir kishi amal qlishi lozim bo’lgan axloqiy qoidalarning o’ziga xos kodeksidir. Xar bir makol ham ma`no, ham shakl, ham stilistik funktsiyasi jixatidan o’ziga xos xususiyatga ega. Lekin shunga karamay hammaa maqollarda xalq hikmati yoddadir.
Maqol turmushda sinalganda ma`lum ezgu tugal umumiy ma`no anglatuvchi ixcham bir shakldagi xalq hikmatidir.
Maqollar bir uchun asrning sadosi uzoq o’tmish bilan hamnafaslik xissini uyg’otuvchi chaqiriq zamonlararo ko’prikdir.
Maqollar-noma`lum shoirlarning yurak satrlari, xalq istedodoning masoqa bilmas shu`lalari, zulm, adovat, xaqsizlik ko’ksiga sanchiluvchi adolat tig’idir. Maqollar – xech bir podsho e`lon qilmagan farmon, xech bir prezident muxrlagan qonun, xech bir davlat tomonidan bitilmagan konstitutsiyadir.
Tillarning funktsiyasini o’rgatishda xalq qanday narsalarni nomini kanday voqea xodisalarni timsoli sifatida qabul qilganligini aniqlash katta ahamiyatga ega. Dunyodagi juda ko’p xalqlar yaxshilik, yomonlik, yuvoshlik, saxiylik, ayyorlik, vaxshiylik, qo’pollik timsoli sifatida qabul kilinganligini aniqlash zarurdir.
Masalan: yomonlik, zararkunadalik timsoli ilon, chayon, vaxshiylik timsoli-bo’ri, yuvoshlik timsoli musicha, qo’y, mexnatsevarlik timsoli – chumoli va asalari; kattalik timsoli-fil; ayyorlik timsoli-tulki; qo’pollik timsoli-ayiq; befahmlik va befarosatlik timsoli-eshak, cho’chqa; tinchlik timsoli-kabutar; go’zallik timsoli-tovus; xushxonlik-bulbuldir.
Hamma xalqlar ham farosatsizlik, ayyorlik va qo’pollik timsoli sifatida ma`lum biz hayvon va parrandani belgilar ekan, bunda shubhasiz,o’sha hayvon va parrandaning xulqiga, tashqi ko’rinishga va hatti – harakatlariga asoslanadilar. Judako’p xalqlar ayyorlik, mug’ombirlik timsoli sifatida tulkini oladilar. Xalq nazarida tulki boshqa jonivorlarga qaraganda ancha aqlli va o’ta ayyor hayvondir. CHunonchi u turli afsonalarda qarg’ani aldaydi, bo’rini o’sal qiladi, itni ko’zini shamg’alat qiladi. Ba`zi hayvonlarni muqaddas bilish ularni ilohiylashtirish ob`ekti shu hayvon yoki parrandalarning nomlaridan iborat maqol idiomalarning xarakteri ta`sir qiladi.
Maqol va idiomalarning shakl xususiyatlari to’g’risida gapirganda qisqagina qilib qisqa deyishning o’zgina kifoya qilmaydi.
Axir har qanday qisqa jumla ba`zan chuqur mazmunli har qanday qisqa jumla ham maqol, matal yoki idioma bo’lmaydi – ki.
Xuddi geometriya qoidalarida munozarali fikrlar – teorema o’rtaga tashlanib so’ngra bir qancha vositalarni bevosita va shartli ravishda bir – biriga nisbat berib, va qiyos qilib oxirida xulosa chiqarilganday maqol va matlallar ham tilda muayyan bir shaklga, axloq qoidalariga kirib qolgan go’yona shunday xulosalardir.
Maqollarda biz ijtimoiy mavjud barcha qoida, qonunlarning in`ikosini ko’ramiz. Muvofiqlik va ziddiyat; qarama – qarshiliklar, nisbiyat; aloqadorlik, taqozo, vaziyat; harakat; rivojlanish; tariqqiyot; turg’unlik; miqdor; sifat; shakl; mazmun; va boshqa shu kaba mantiqiy tushunchalar va dialektika kategoriyalarga aloqador eng yaxshi misollarni maqol va matallardan topamiz.
Turli tillarda har xil ma`nodagi va turli – tuman variantlardagi maqollarni ko’ramiz. Ularning ba`zilari tildagi parallel ishlatiladi. Ba`zilari hatto bir – birini inkor qiladi yoki birining ma`nosini biri to’ldirib keladi.
- honour and profit lie not in one sack
Foydasi yo’q farishtadan oshna dev yaxshi.
- Between the horns of a dilemma
Osmon yiroq, er qattiq.
- Build one’s house upon the sand
Puch yong’oq bilan qo’yin to’lg’azmoq..
Do'stlaringiz bilan baham: | 
