И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

2.1-жадвал 
Ахборот технологиялари ва ташкилотларнинг
мослашувчанлик даражаси 
Кичик 
фирмалар 
Стол 
устидаги 
компьютерлар, 
автоматлаштирилган 
лойиҳалаштиришнинг қиммат бўлмаган тизимлари ва компьютерлар 
бошқарувида ишловчи ишлаб чиқариш йўналишлари илгари фақат йирик 
компанияларга хос ишлаб чиқаришнинг аниқлиги, тезлиги ва 
маҳсулотнинг сифатига эришиш имконини беради. Телефон линиялари ва 
компьютер тармоқлари орқали ахборотларни эркин алмашинуви махсус 
тадқиқот бўлимлари ва кутубхоналарни мавжуд бўлиши заруратини 
истисно этади. Ахборотларни олиш имконияти туфайли менежерлар турли 
жойларда ишловчи ходимларнинг катта сонини бошқаришлари мумкин. 
Йирик 
компаниялар 
Ишлаб чиқаришнинг ихтисослаштирилган тизимлари катта заводларга
харидорлар томонидан буюртма қилинган товарларнинг кичик 
партияларини 
ишлаб 
чиқариш 
имконини 
беради. 
Буюртмалар 
базаларининг йирик ҳажмларини мижозлар ва улгуржи сотувчиларнинг 
афзалликларини ўрганиш ҳамда талабни прогнозлаш учун таҳлил қилиш 
мумкин. Иерархиянинг қуйи босқичидаги ходимлар ва ишчи гуруҳлар 
барча ахборотларни олишлари мумкин, бу уларга кўпгина муаммоларни 
мустақил ҳал этиш имконини беради.
Йирик ташкилотлар ахборот технологияларидан бозорда вужудга келган 
вазиятга жадаллик билан эътибор қаратиш ва тегишли чораларни кўриш учун 
фойдаланиши мумкин (буни эгилувчан тузилмага эга кичик фирмалар осонлик 
билан қиладилар). Оммавий буюрма бўйича ишлаб чиқариш бундай ечимнинг 
жиҳатларидан бири бўлади, бунда компьютер тармоқларидан завод цехларини 
буюртмани расмийлаштириш жараѐнлари билан боғлаш, тайѐр маҳсулотни 
лойиҳалаштириш ва сотиш учун фойдаланилади, бунинг устига ишлаб чиқариш 
жараѐнлари устидан назорат қилиш ҳам мумкин.
Натижада буюртма қилинган маҳсулотларни бунга қўшимча маблағлар 
сарфламай ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш имконини берувчи динамик тузилма 
яратилади. Масалан, Levi Strauss фирмаси бир неча дўконларида ―Personal Pair‖ 
(―Сизнинг шахсий жуфтлигингиз‖) номли бўлимларни жиҳозлаган, унда 
харидорлар дўкон пештахталаридаги маҳсулотларни танлаб олмай, керакли 

---

18 
бичимдаги 
жинсиларни 
лойиҳалаштиришлари 
мумкин. 
Харидор 
ўз 
ўлчамларини шахсий компьютерга киритади, у тармоқ бўйича уларни компания 
заводларига юборади. Бунда буюртма қилинган жинси худди ўша стандарт 
линияларда ишлаб чиқарилади, бунинг учун фирма ҳеч қандай қўшимча 
харажатларни сарфламайди. 
Микромаркетинг тушунчаси мавжуд, у ахборот тизимлари, ―буюртма 
қилинган‖ товар ва хизматларни ишлаб чиқариб (бир киши бозори), 
мижозларнинг заруратларини аниқ қаноатлантиришга ѐрдам беради.
Ташкилий тузилмадаги ўзгаришлар бошқарув жараѐнидаги ўзгаришларга 
ҳам сабаб бўлади. Ахборот технологиялари, менежерлар ихтиѐрига 
режалаштириш, ташкил қилиш, раҳбарлик ва назорат қилиш соҳасида янги 
имкониятларни берган ҳолда, бошқарув жараѐнини ҳам ўзгартирадилар. 
Масалан, энди менежерлар фирма фаолияти ҳақидаги ҳар қандай ахборотни 
исталган нуқтадан олишлари мумкин.
Жаҳондаги тузланган газакларнинг энг йирик ишлаб чиқарувчиси Frito-
Lay корпорациясининг ишлаб чиқариш менежерлари, энди исталган пайтда 
Амерканинг исталган дўконда неча қути товар, қандай нарх бўйича 
сотилганлигини билишлари олинган маълумотларни рақибларнинг тегишли 
рақамлари билан қиѐслашлари мумкин. Бундай ўз вақтидаги ва мукаммал 
ахборотлар 
компаниянинг 
бундан 
кейинги 
ҳаракатларини 
аниқроқ 
режалаштириш ва сотишлар мониторингини ҳақиқий вақтда юритиш имконини 
беради. 
Ахборот технологиялари раҳбарият учун янада янги имкониятларни 
яратади. Маълумотлар компьютер тармоғи орқали эркин тарқатилиши туфайли 
менежер минглаб ходимлар билан, улар қаерда бўлишларидан қатъий назар, 
алоқани сақлаб туриши мумкин. Буни анъанавий тузилмага эга ташкилотларда 
бемалол амалга ошириш мумкин эмас. 
Киберкорпорациянинг кейинги хусусияти бизнес юритиш чегаралари 
кенгайишидан иборат. Энди ишларни компаниядан ―ташқарида‖ унинг ичидаги 
сингари самарали олиб бориш имконияти мавжуд. Тармоқли ахборот 
тизимлари компанияларга ўз ҳаракатларини бошқа ташкилотлар билан, улар 
қаерда жойлашганлигидан қатъий назар, мувофиқлаштириш имконини беради. 
Тўловлар ва буюртмаларни расмийлаштириш сингари транзакциялар турли 
фирмалар ўртасида автоматик равишда ўтказилиши мумкин, бу ҳам уларнинг 
қийматини пасайтиради ва ишнинг оперативлигини оширади.
Ташкилотлар ишга доир ахборотлар, каталоглар ва электрон почта 
тизимларидан биргаликда фойдаланиш ҳуқуқига эга. Шундай қилиб, кўпгина 
ташкилотлар ўз мижозлари ва етказиб берувчилар билан бирга ўз фаолияти 
чегарасини қайта кўриб чиқмоқда. Масалан, Kraysler корпорацияси ўз етказиб 
берувчиси Мичиган штатининг Рочестер шаҳридаги Budd Company фирмаси 
билан шундай ишлайди. Компьютер тармоғидан фойдаланган ҳолда, Budd 
Company Krayslerнинг ишлаб чиқариш жараѐнлари мониторингини бажаради ва 
компанияга тункани унга зарурат пайдо бўлганда етказиб беради, бу электрон 
почта хабарли билан амалга оширилади. 

---

19 
Kraysler фирмасининг унинг етказиб берувчилари билан боғловчи 
ахборот тизими ташкилотлараро деб аталади. Компаниянинг унинг мижозлари, 
дистрибьюторлари ва етказиб берувчилари билан боғловчи барча тизимлар 
ташкилотлараро тизимлар деб аталади, чунки улар турли компаниялар 
ўртасидаги ахборотларни алмашиш жараѐнларини автоматлаштирадилар (яъни 
уларнинг чагараларидан ташқарига чиқадилар).
Киберкорпорациялар баъзида бундай тизимлардан (―анъаналироқ‖ 
қўлланишларни ҳам истисно этмай) ҳатто рақиблар билан алоқа учун ҳам 
фойдаланади, бу уларга ўз бизнесида ташкилий ва географик доираларда 
чекланмаслик имконини беради. Масалан, Sisso Systems компанияси ўзи 
сотаѐтган барча маҳсулотларнинг ҳақиқий ишлаб чиқарувчиси бўлмайдилар, — 
у етказиб берувчи сифатида Flextroniss сингари бошқа компаниялардан 
фойдаланади. Flextroniss фирмасига буюртмаларни узатиш ва уларнинг 
бажарилишини текшириш учун  Sisso Интернетдан фойдаланади.