|
5-§. K o n stitu tsiy a n in g tu zilish i
K onstitutsiya — d avlatn in g asosiy qonuni. S h u n in g uchun u
o'ziga xos tu z ilish g a ega. Konstitutsiya tuzilishi Konstitutsiyada
o‘z o'rnini topadigan n o rm a la rn in g m aqsad va vazifalariga qarab
tu rk u m la s h va u la rn in g ah am iy atig a qarab ketma-ketlikda joy-
lashuvidir.
0 ‘zbekiston K onstitutsiyasi m uqaddim a,
6
bo‘lim, 26 bob va
128 m oddadan iborat. M u q ad dim a - K on stitu tsiy an in g kirish qismi
bo‘lib, un d a bosib o 'tilg an yo‘l va m a m la k a tn in g asosiy vazifalari,
ya’ni nim a uch u n K onstitutsiya qabul qilinganligi bayon qilinadi.
Undagi qoida va g'oyalar keyinchalik K onstitutsiya normalarida u
yoki bu shaklda, ko'rinishda o‘z o‘rnini topadi.
K o n stitu tsiy an in g birinchi bo'limi “Asosiy prinsiplar” deb ata-
lib, u “Davlat suvereniteti”, “Xalq hokimiyatchiligi”, “Konstitutsiya
va q o n u n n in g u s tu n lig i”, “Tashqi siy o sat” boblariga ajratilgan.
U m u m a n , K onstitutsiya norm alarini asos deb e’tirof etsak, birinchi
bo‘lim a so slarn in g asosidir. H ar qanday m am lakatni mustaqil
davlat deyish uchun u aniq davlat shakliga, davlat suverenitetiga,
uni xarakterlovchi belgi, xusu siy atga ega bo'lishi kerak. Ayni shu
m asala birinchi bobda belgilangan.
D av latnin g yashashi, faoliyat ko‘rsatishi uchun e n g muhim
m a salala rd an biri hokimiyat masalasidir. Davlat hokimiyati bu
yerda m ark aziy o‘rinni egallaydi. Xalq esa, davlat hokimiyatining
y agona m anbai bo'lib m aydonga chiqadi. H okimiyat Konstitutsiya
n in g e n g asosiy masalasidir, desak fikrimiz uncha to'liq bo'lmaydi.
62
www.ziyouz.com kutubxonasi
Konstitutsiyada hokimiyat va erkinlik masalasi asosiy o'rinni egal-
laydi, desak fikrimiz to'liq bo'ladi. Chunki, jam iy atn in g asosiy ele-
menti shaxslardir. U iarn in g mavqei K onstitutsiyaning shu bobida
belgilanadi.
Konstitutsiya va qonunlar ustuvorligi ta ’minlanmay turib, Kons
titutsiyaviy tu z u m , huquq-tartibotni t a ’minlash, fuqarolar man-
faatini himoya qilish m um kin emas, shuning uchun ham m azk u r
m u n o sab atlar K onstitutsiyaning III bobida m ustah k am lang an .
Biron-bir davlat alohida, tashqi dunyodan ajralgan holda faoli-
yat ko'rsata olmaydi. M a m la k a t rivoji, xavfsizligi, fuqarolar tur-
mush sharoiti, tashqi aloqalarni to‘g ‘ri o‘rnatishga bog'liq. Shuning
uchun K onstitutsiyam izning IV bobi normalarida ishonchli sinov-
lardan o 'tg a n tashqi siyosat prinsiplari m ustahkam langan.
K onstitutsiyam izning birinchi bo'limida m u stahkam langan
normalar bevosita Konstitutsiyaviy tuzum ga taalluqli bo'lib, ular
K onstitutsiyaviy tu z u m asoslarini o‘rnatgan va Konstitutsiyaning
keyingi bo'lim, boblaridagi norm alarning belgilanishiga t a ’sir ko‘r-
satadi. M asalan , 13-moddaning ta ’sirini “Inson va fuqarolarning
asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” bo'limidagi normalar-
da, K onstitutsiyaning
11
-moddasi ta ’sirini “Davlat hokimiyatining
tashkil etilish i” bo'limida ko'rish mumkin. S h u n in g uchun ham
K onstitutsiyaning birinchi bo‘lim normalari asos normalar yoki
asosiy prinsiplar m usta h k am lan g an normalar deyiladi.
K onstitutsiyaning ikkinchi bo'limi “Inson va fuqarolarning
asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari” deb nomlanib, ular sh axs
nin g huquqiy holatiga taalluqli bo'lganligi uchun “Asosiy prinsiplar’
bo'limidan keyin berilgan. Ikkinchi bo'limning umum iy qoidalari
bobida fuqarolarning qonun oldida tengligi, davlat va fuqaroningbir-
biriga nisbatan bo'lgan huquqlari va burchlari bilan o'zaro bog'liq-
ligi, huquq va erkinliklar daxlsizligi, ulardan sud qarorisiz m ahrum
etish yoki cheklashga hech kim ning haqqi yo'qligi; “Fuqarolik bo
bida fuqarolikka ega bo'lish asoslari, fuqaroligi bo'lmagan shaxslar
va chet el fuqarolarining huquqlari belgilangan. Konstitutsiyaning
alohida-alohida boblarida fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy
va ijtimoiy huquqlari va erkinliklari hamda huquq va erkinliklari-
ning kafolatlari va fuqarolarning burchlari belgilangan.
63
www.ziyouz.com kutubxonasi
K o n s titu ts iy a n in g u chinchi bo'lim i “J a m iy a t va s h a x s ” deb
n o m la n g a n . U n in g boblarida ja m iy a tn in g iqtisodiy negizlari, ya’ni
0
‘z b ek isto n d a bozor m u n o s a b a tla r i o'rnatilishi, iqtisodiyotning
neg izini xilma-xil s h a k ld a g i m u lk ta sh k il etishi, xusu siy mulk
daxlsiz ekanligi, u davlat him oyasida bo‘lishi, iste’molchi huquqi us-
tuvorligi, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va m e h n a t faoliyati erkin-
ligi, u m u m m illiy boyliklar doirasi va u la rd a n foydalanish, ular
ni m u h o faz a qilish b e lg ilan g a n . “J a m o a t b ir la s h m a la r i” bobida ja-
m oat b irlash m ala ri tizim i (turlari), q an d ay ja m o a t birlashmalari
tu z is h m u m k in ekanligi, davlat va ja m o a t b irlash m ala ri o'zaro mu
n o s a b a tla r in in g huquqiy aso slari, siyosiy p artiy a va k asab a uyush-
m a la r in i n g asosiy vazifalari, ja m o a t b irlash m ala rin i tarq atib yubo-
rish yoki faoliyatini ch ek lash tartib i, dinga m u n o s a b a t tartibga
so lin g an . T o'rtinchi bo‘lim “M a ’m u riy-hududiy va davlat tuzilishi”
deb n o m la n g a n , un d a m a m la k a tim iz m a ’m uriy-hududiy tuzilishi,
Q o ra q a lp o g 'isto n R esp u b lik asin in g huquqiy holati alohida-alohida
b oblarda b elg ilan g a n .
K o n stitu tsiy a n in g e n g yirik b eshinchi bo'limi “Davlat hokimi
yatini ta sh k il e t is h ” deb n o m la n g a n va u X V III-X X V I boblarni o‘z
ichiga olgan.
“0 ‘z b e k is to n R e s p u b li k a s in in g Oliy M a jl is i” (XVIII bob),
“0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b li k a s in in g P r e z i d e n t i ” (X IX bob) boblarida
u la r n i s a y la s h ta rtib i, v a k o la tla ri, o‘za ro m u n o s a b a t la r i asoslari
b e l g ila n g a n . “V a z irla r M a h k a m a s i ” (XX) bobida, “M ah alliy
d a v la t h o k im iy a ti a s o s l a r i ” (X XI) bobida, “0 ‘z b e k isto n R es p u b
li k a s i n i n g su d h o k im iy a t i” (XXII) bobida te g is h li o rg an la rn i
t a s h k i l e tish ta rtib i, prin sip lari, v azifalari, sud ho k im iy ati, m a
halliy h o k im iy a t tizim i m u s t a h k a m l a n i b q o ‘y ilg an . XXIII bob
0
‘z b e k i s t o n n i n g saylov tizim i, f u q a r o la r n in g saylov huquqi
p r in s ip la r in i o 'r n a t g a n bo‘lsa, X X IV bob P r o k u r a t u r a organlari-
n in g K o n s titu ts iy a v iy m a q o m in i belgilaydi. K o n s titu ts iy a n in g
X X V bobi moliya va k red it m a s a la la r in i, X X V I bobi m udofaa va
x av fsizlik m a s a la la r in i b e lg ila g a n .
K o nF 'itu tsiy a n in g oxirgi oltinchi bo'limi (u boblarga bo'lin-
m a g a n , faqat ikki m oddadan iborat) “K onstitu tsiy ag a o‘zgartirish
kiritish ta r t i b i ”ga b a g ‘ishlanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Do'stlaringiz bilan baham: |
