I kirish II. Korxona to’G’risida umumiy ma’lumot, ishlab chiqarish texnologiyasi III. Elektrmexanik uskunalar IV. Elektr ta’minoti tizimini hisoblash va tanlash

KORXONA TO’G’RISIDA UMUMIY MA’LUMOT , ISHLAB CHIQARISH TEXNOLOGIYASI

Mis boyitish fabrikasi. 1961-yilda Qalmoqqir va Sariq­cho‘qqi konlarining mis-molibden rudalarini qayta ishlab chiqarish uchun fab­rika ishga tushirilgan. Fabrika tizimida ikkita maydalash bo‘limi bor:

- yirik maydalash bo‘limi. Unda uchta konussimon mayda­lay­digan mashina KKD-1500/180 tinmay ishlab turadi, ularning har bittasi yiliga 15 mln. tonna ma’danli ruda unumdorligiga ega;

- mayda va o‘rta maydalash bo‘limi. Unda o‘rta KSD – 2200 va KSD – 3000 va mayda KMD – 2200 va KMD – 3000 maydalaydigan dast­gohlar ishlatiladi, ularning umumiy soni 34 ta, to‘liq unumdorligi – yiliga 29 mln. tonna rudani qayta ishlashi mumkin.

Fabrikaning asosiy binosida 10 ta texnologik qism bo‘lib, ular 3,6x4,0; 3,6x5,6; 4,5x6,0 metr miqdordagi sharli tegirmonlar bilan hamda 6,3 kub.metr, 12,54 kub.metr, 16,0 kub.metr hajmli flotatsion mashinalar bilan ta’minlangan. Unda maydalangan ruda boyitiladi.

Kollektiv konsentrat seleksion flotatsiyaga yuborilib, undan mis kon­sentrati va molibden konsentrati sanoat mahsuloti holida ajratib oli­nadi. Quyuqlanish suvini siqib chiqarish va quritishdan keyin mis kon­sentrati (OTMK) mis eritish zavodiga jo‘natiladi. Molibden sanoat mah­suloti avval Olmaliq TMK hududida joylashgan qo‘shma korxona sexida quvursimon aylan­­ma pechda kuydirilib, to‘liq MoO3 (molibden oksidi) molibdenli xomashyo quyuqlashtiriladi va yuqori haroratda eriydigan, issiqqa chidamli bo‘lgan metallar O‘zbekistondagi Chirchiq kom­binatiga yuklab jo‘natiladi. Fabrika chiqindilari gidrotransport yor­da­­mida fabrikadan 12 km uzoqlikda joylashgan chiqindilar omboriga jo‘natiladi.

Mis eritish zavodi. 1964-yilda Olmaliq mis eritish zavodi ishga tushirilgan (1.7-rasm).

Ushbu zavod quyidagi sexlardan iborat:

- metallurgiya sexi – yiliga 50 ming tonnagacha xomaki misga mo‘l­­jallangan yallig‘ qaytaruvchi pech, yiliga 65 ming tonnagacha xomaki misga mo‘ljallangan kislorodli-mash’alli eritish pechi, har biri 75 tonna hajmga ega to‘rtta yarim aylanma pech konverterlar, har biri­ning hajmi 200 tonna bo‘lib, xomaki misni suyuq holda olovli tozalab, qayta ishlash quvvatiga ega bo‘lgan anodli pechlar majmuidan;

- elektrolit vannasida misni elektrolizlash sexi (yillik quvvati 147 ming tonna katodli mis);

- oltin va kumush soflash sexi (selen va tellur);

- shlam-kuporos sexi, yillik unumdorligi 7 ming tonna mis to‘tiyosi ishlab chiqaradi;

- chiqadigan metallurgiya gazlarini qayta ishlash uchun ikkita oltingugurt (sulfat) kislotasini olish sexlaridan iboratdir.

Aynan 1964-yilning dekabrida yallig‘ qaytaruvchi eritish pechi­ning (YaQE) ishga tushirilishi nafaqat Olmaliq kombinati uchun, balki butun res­­publika uchun katta ahamiyat kasb etishi muqarrar edi. Chunki uch yil oldin (1961-yili) ishga tushgan mis boyitish fabrikasi­ning mahsuloti–mis boyit­masi boshqa zavodlarga jo‘natilar edi. YaQE pechi avvaliga mazut va tabiiy gaz aralashmasi, keyinchalik esa to‘liq tabiiy gaz bilan bir maromda ho­zir­­­gacha ishlab kelmoqda. Bu pechning asta-sekin mukammallashuvi texno­logik kislorod yordamida pechning tepa qismidan, svod (qubbadan) tabiiy gaz bilan birgalikda pech qiya­ligiga purkalib, doimiy berib turilishi unda boyitma va shixta qorish­masining tezroq erishiga va unumdorlikning ancha ortishiga olib keldi. Ahamiyatli kamchiliklaridan biri barcha hosil bo‘l­gan oqova gaz ish­lov­siz to‘g‘ri 180 metrlik quvur orqali ochiq havoga yuboriladi.

Olmaliq mis eritish zavodining boshqa zavodlardan texnologik tav­sifi tubdan farq qiladi. YaQE pechi va kislorodli-mash’alli eri­tish pechidan olin­gan sulfidli shteyn konverterga suyuq holda quyil­sa, undan olingan konverter toshqoli qayta YaQE pechiga suyuq holda to‘kiladi. Uchta eritish agregati orqali misli ashyo doimiy aylanib turadi va ular bir-biriga uzviy bog‘liqdir.

OTMK “AJ” MBF foydali qazilmalarni boyitish qattiq foydali qazilmalarni boyitma, ya’ni sifati dastlabki ruda sifatidan yuqori, xalq xo‘jaligida keyingi ishlatish uchun qo‘yiladigan talablarga javob beruvchi mahsulot olish maqsadida qayta ishlovchi sanoat tarmogi hisoblanadi. Respublikamiz xalq ho‘jaligida mineral hom-ashyolarning turli ko‘rinishlari katta miqdorda qo‘llaniladi. Hozirgi paytda sanoat va qishloq ho‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish uchun mineral hom-ashyoning 200 dan ortiq turi ishlatilmoqda. Mavjud texnik-iqtisodiy sharoitda xalq ho‘jaligida etarli samara bilan ishlatilishi mumkin bo‘lgan tabiiy mineral moddalar foydali qazilmalar deyiladi. Ular tabiiy holda va tegishli ravishda qayta ishlangan holda ishlatilishi mumkin. Sifat va miqdor jihatidan xalq ho‘jaligida ishlatishga yaroqli er qa’ridagi mineral moddalarning to‘plangan joyi foydali qazilma konlari deyiladi.

Mavjud texnik sharoitda qazib olinishi maqsadga muvofiq konlar sanoat konlari deyiladi. Foydali qazilmani qazib olish va boyitish texnikasi o‘sishi bilan sanoat konlari hisoblanmagan konlar ham sanoat konlari kategoriyasiga o‘tishi mumkin.

Muhim ahamiyatga ega foydali qazilmalar sanoat tarmog’ida ishlatilishiga qarab 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi: rudali, noruda va yonilg’i.

Metal yoki uning birikmalarini ajratib olish texnologik jihatdan mumkin va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq minerallar agregati ruda deyiladi. Masalan, temir, marganets, rux, molibden, volfram va h.k. rudalari.

Mineral hom-ashyoning sifatiga qarabrudalar boy (yuqori navli), oddiy (o‘rtacha sifatli) va kambag’al (past navli) rudalarga bo‘linadi.

Tabiiy kimyoviy reaktsiyalar asosida hosil bo‘lgan tabiiy kimyoviy birikmalar minerallar deyiladi. Minerallar kimyoviy tarkibiga qarab sinflarga bo‘linadi, ularning asosiylariga quyidagilar kiradi: tug’ma (sof) elementlar, sulfidlar (metallarning oltingugurt bilan birikmasi), oksidlar (metallar va ba’zi elementlarning kislorod bilan birikmalari), silikatlar (metallarning kremniy va kislorod bilan birikmalari) va alyumosilikatlar (alyuminiy saqlovchi silikatlar).

Rudadan xalq ho‘jaligida ishlatish maqsadida ajratib olinadigan minerallar qimmatbaho yoki foydali minerallar deyiladi. Sanoat qimmatiga ega bo‘lmagan minerallar puch tog’ jinslari deyiladi.

Foydali qazilma konlari tub va sochma konlarga bo‘linadi.