I kirish II asosiy qism

Mavzu: Hozirgi kunda barkamol shaxs tarbiyalanish diagnostikasi. Tarbiya ko’rganlikni aniqlash.

Rеjа:

I Kirish

II Asosiy qism

1. 
   Barkamol shaxs kim?
   
2. 
   Barkamol shaxsni shakllantirish mezonlari
   
3. 
   Milliy ta’lim-tarbiya tarixida barkamol shaxs tarbiyasi tajribalari.
   
4. 
   Pedagogik turkum fanlarining barkamol shaxsni shakllantirishdagi imkoniyatlari
   

III Xulosa

IV Foydalanilgan adabiyotlar

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi, deb ko‘ rsatib o‘ tiladi. Demak, davlat tomonidan uning ta’lim xizmatlari iste’molchisi sifatida bilim olishi va kasb-hunarga ega bo‘ lishi uchun zarur shart-sharoit yaratiladi. O‘ z navbatida shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida kasbiy malakaga ega bo‘ lgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘ rsatish sohasida faoliyat olib borib, bilimi va tajribasini namoyon etadi. Bu esa ta’lim jarayonida aqlan rivojlangan, ma’naviy-axloqiy shakllangan, jismoniy yetuk, muayyan kasb-hunar asoslarini puxta egallagan, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni shakllantirishga jiddiy talablar qo‘ yadi. Shunga ko‘ ra, dastavval “shaxs”, “inson”, “barkamol shaxs” tushunchalarining mohiyatini aniqlashtirish taqozo etiladi.

Shaxs qator ijtimoiy fanlar, xususan, falsafa, psixologiya va sotsiologiya fanlarining o‘ rganish ob’ektidir. Falsafa shaxsni uning ijtimoiy ahvoli, faoliyati, bilish, ijod sub’ekti sifatida qarab chiqadi. Psixologiya shaxsni psixik holatlar, psixologik xususiyatlar, ijtimoiy-psixologik munosabatlar, shaxsning temperamenti, fe’l-atvori, qobiliyati, irodaviy fazilatlari va hokazolarning uyg‘ unligi asosida o‘ rganadi.

Inson shaxs darajasiga yetishi uchun uning ongi, faoliyati, o‘ z-o‘ zini anglashidan iborat ichki yo‘ naltiruvchi mexanizmi muhim ahamiyatga ega. Insonning shaxs sifatida rivojlanishi uning qiziqishi, xarakteri, qobiliyati, aqliy rivojlanganligi, ehtiyojlari, mehnat faoliyatiga munosabati bilan belgilanadi. Ana shu xususiyatlar rivojlanib, insonning ijtimoiy voqelikka, mehnatga, kishilarga, jamiyatga bo‘ lgan munosabati ma’lum bosqichga yetgandagina u barkamol shaxs darajasiga ko‘ tariladi. “O‘ zbek tilining izohli lug‘ ati” da “barkamol” tushunchasi lug‘ aviy jihatdan “kamolga yetgan”, “bekamu ko‘ st”, “etuk”, “to‘ kis”, “mukammal” degan ma’nolarni anglatishi ta’kidlanadi.¹

Garchi bugungi kunda ham tarbiyaning eng oliy maqsadi barkamol shaxsni shakllantirishdan iboratligi e’tirof etilayotgan bo‘ lsa-da, biroq “barkamol shaxs”, “barkamol inson” tushunchalari hali hatto pedagogik lug‘ atlardan ham o‘ rin olmagan.

“Komil inson” tushunchasiga taniqli adabiyotshunos olim N.Komilov Aziziddin Nasafiy, Shayx ibn al Arabiylarning ta’riflariga tayanib: “Komil inson – bir ideal, barcha dunyoviy va ilohiy bilimlarni egallagan, ruhi mutlaq ruhga tutash, fayzu karomatdan serob, siyratu surati saranjom, qalbi ezgu tuyg‘ ularga limmo-lim pokiza zot”, - deb ta’rif beradi .

Bizning fikrimizcha, barkamol shaxs – bu aqlan va ruhan yetuk, yuksak iste’dod va salohiyatga ega bo‘ lgan, ma’naviy boy, axloqan pok, jismonan sog‘ lom, nafosatli, jamiyatda o‘ zligini tanigan, mustaqil fikrlaydigan, erkin, ijodkor, tashabbuskor, ishbilarmon, fidoiy shaxs.
2. Barkamol shaxsni shakllantirish mezonlari
Insonning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uchun nasl-irsiyat (inson – biologik mavjudod sifatida), ijtimoiy muhit (ijtimoiy-iqtisodiy hayot) hamda maqsadga muvofiq tashkil etilgan tarbiya va uning faoliyati kabilar ta’sir etadi.

Shuning uchun ham pedagogik ta’lim jarayonida talaba-yoshlarning shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomonlama kamolga yetishi qonuniyatlari, shaxs kamolotiga ta’sir etuvchi omillar o‘ rganiladi.

Oliy pedagogik ta’limning asosiy maqsadi ham shaxsni aqliy, ma’naviy-axloqiy, estetik, jismoniy rivojlanishi, talabalar yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda ularning ijodiy imkoniyatlarini har tomonlama ro‘ yobga chiqarish, insonparvarlik munosabatlarini shakllantirishdan iboratdir.

Tarbiya qonuniyatiga ko‘ ra shaxsning kamolga yetishi jamiyat rivojlanishidan orqada qolsa, ijtimoiy maqsadni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratilmagan bo‘ lsa, uni amalga oshirish qiyin.

Talabalarni barkamol shaxs sifatida shakllantirishda quyidagi talablarga rioya etish muhimdir:

- yoshlarning bilimlarni o‘ zlashtirishga bo‘ lgan qiziqishlari va qobiliyatlarini rivojlantirish;

- ta’lim jarayonida talabalar faoliyatini pedagogik jihatdan to‘ g‘ ri tashkil etish;

- talaba-yoshlarning har biriga individual yoshdashish;

- pedagogik nazokatni shakllantirish;

- kasb-hunarga tayyorlash;

- noqulay vaziyatlardan to‘ g‘ ri yo‘ l topib chiqib keta olish qobiliyatiga ega bo‘ lishlariga erishish;

- ijtimoiy faollik, fuqarolik rolini shakllantirish va hokazolar.

Yuqoridagi talablarni amalga oshirishda barkamol shahsni shakllantirishga hizmat qiluvchi quyidagi mezonlar asos bo‘ lib xizmat qiladi.

Barkamol shaxsni shakllantirish mezonlar:

- shaxsni aqliy, ma’naviy-axloqiy, hissiy-estetik, jismoniy rivojlantirish;

- ijodiy imkoniyatlarini namoyon etishga yo‘ llash;

- insonparvarlik munosabatlarini shakllantirish;

- yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda shaxsning individual o‘ ziga xosligini namoyon etishga sharoit yaratish;

- fuqarolik nuqtai nazarining tarkib topishiga erishish;

- hayotga, mehnatga, ijtimoiy ijodkorlikka tayyorlash;

- o‘ z-o‘ zini boshqarish, demokratik tamoyillarni anglash, Vatani va xalq oldida o‘ z mas’uliyati va burchini his etish.

4. Milliy ta’lim-tarbiya tarixida barkamol shaxs tarbiyasi tajribalari

Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida ham barkamol shaxsni tarbiyalash dolzarb muammo bo‘ lib kelgan. O‘ zbek xalqi yoshlarni har tomonlama barkamol shaxs qilib tarbiyalashda boy tarixiy tajribaga ega. Bu tajribani o‘ rganish va mazkur tajribadan zamon tarablariga muvofiq barkamol shaxsni shakllantirishda samarali foydalanish bugungi kunning muhim vazifalaridan biridir.

Sharq mutafakkirlarning asarlarida yosh avlodda yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni shakllantirish, ularni barkamol shaxs bo‘ lib voyaga yetkazishga oid pedagogik g‘ oyalar, barkamol shaxs tarbiyasining mazmun, shakl va metodlari o‘ z aksini topgan bo‘ lib, ular bugungi kunda ham muhim pedagogik qiymatga ega. Ushbu asarlarda inson tafakkurini rivojlantirish, aqliy-axloqiy yetuklik va jismoniy barkamollik, estetik madaniyatni shakllantirish masalalari ham ilmiy, ham amaliy jihatdan o‘ z yechimiga ega bo‘ lgan.

Xalq og‘ zaki ijodi namunalari bo‘ lgan doston, ertak, maqol va xalq qo‘ shiqlarida, shuningdek, Yusuf xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Muslihiddin Sa’diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy va boshqa mutafakkirlarning barkamol shaxsni tarbiyalashga oid qarashlari o‘ z ahamiyatini yo‘ qotmagan.

O‘ zbek xalq og‘ zaki ijodi namunalari bilan tanishish chog‘ ida yosh avlodda barkamol shaxsga xos fazilatlarini tarbiyalashga juda qadimdan alohida e’tibor berib kelinayotganligining guvohi bo‘ lish mumkin. Jumladan, xalq maqollarida yoshlarda yuksak insoniy fazilatlarni shakllantirishga oid qarashlardan samarali foydalanilgan bo‘ lib, bu holat ayniqsa, pand-nasihat mazmunidagi maqollarda maslahat, nasihat, istak, buyruq shakllarida qo‘ llanilgan. Masalan:

Yomonning yaxshisi bo‘ lguncha,

Yaxshining yomoni bo‘ l!

Qoramug‘ ning donasi bo‘ lguncha,

Bug‘ doyning somoni bo‘ l!
Qadrlasang qadring oshar.

Qadrsizdan hamma qochar.

Bu kabi tarbiyaviy mazmunga ega pand-nasihatlarni xalq og‘ zaki ijodining ertak, doston, aytishuv, topishmoq kabi janrlarida ko‘ plab uchratish mumkin. Pand-nasihat metodi xalq og‘ zaki ijodi namunalari bilan birga ta’limiy-axloqiy asarlarda ham samarali qo‘ llanilgan.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘ u bilig” asari pand-nasihat uslubida yozilgan asar sanaladi, unda pand-nasihat tarkibida qiyoslash uslubidan ham samarali foydalangan. Asarda yaxshilik bilan yomonlikni, rostlik bilan yolg‘ onchilikni, yorug‘ lik bilan qorong‘ ulikni, samimiylik bilan quvlikni, kamtarlik bilan takabburlikni, bilimlilik bilan johillikni, saxiylik bilan baxillikni o‘ zaro qiyoslash asosida ularning mohiyati ochib berilgan.

Yusuf Xos Hojib kishilarga munosabatda o‘ rtamiyona yo‘ l tutishni maslahat beradi va “Agar kishilarga o‘ rtamiyona munosabatda bo‘ lsang, do‘ st dushmanga aylanmaydi”, - deydi.

“Qutadg‘u bilig” asarining pedagogik qiymatini belgilovchi jihatlardan biri unda muammo usulining maqsadga muvofiq qo‘ llanilganligidir. Milliy pedagogik merosda jumboq – muammoli ta’limga alohida o‘ rin ajratilgan bo‘ lib, u o‘ ziga xos ahamiyatga ega. Didaktik asarlarda munozaraga keng o‘ rin ajratilgan bo‘ lib, munozara asosida jumboq – muammo yechiladi. Chunonchi, “Qutadg‘ u bilig” asarida Kuntug‘ mish (Elig) va Oyto‘ ldi o‘ rtasidagi munozara quyidagi mazmunga ega: Elig Oyto‘ ldini ilgiga chaqirib, uni yonimga o‘ tir, deb taklif qiladi. Lekin Oyto‘ ldi o‘ tirmaydi. Elig unga boqib, taajublansa, Oyto‘ ldi ko‘ zini yumib oladi va yuzini yashiradi. Xonning yoniga o‘ tirmay, yerga koptok qo‘ yib unga o‘ tiradi.

Eligning jahli chiqib sababini so‘ raganda, unga quyidagilarni tushuntiradi: Elig Oyto‘ ldiga o‘ rin berganda uning yoniga o‘ tirmagani “Xon yonida menga o‘ rin yo‘ q”, degani; yerga koptok qo‘ yib, unga o‘ tirgani – davlat koptok kabi barqaror emas, qo‘ ldan chiqib ketadi, degani, Elig boqqanda ko‘ zini yumib olgani – davlat ko‘ r kishiga o‘ xshaydi, kimga ilashsa, unga yopishib oladi; yuzini yashirgani esa, davlat jafo, unga ishonib g‘ ururlanib ketma, deganim edi, deydi.²

Ko‘ rinib turibdiki, Yusuf Xos Hojib asarning mazkur lavhasida birdaniga uchta metod – munozara, muammoli ta’lim, pand-nasihatdan foydalangan. Demak. anglanadiki, o‘ z davrida mutafakkir asarlarida zamonaviy pedagogik texnologiyaning elementlaridan unumli foydalangan.

Asrlar davomida yosh avlod tarbiyasini muvaffaqiyatli tashkil etishda qo‘ llanib kelinayotgan pandnomalardan biri Unsurul-Maoliy Kaykovusning “Qobusnoma” asaridir. “Qobusnoma” boshidan oxirigacha pand-nasihatdan iborat asar. Ayniqsa, sakkizinchi bob “Anushiravon pandlarini yod olmoq zikrida” bobi bunga yaqqon misoldir. Pand-nasihat qiyosiy taqqoslash tahlili orqali olib boriladi.

Kaykovus “Qobusnoma” asarida barkamol inson (shaxs) tarbiyasi haqidagi qarashlarni bayon etar ekan, ayniqsa, jismoniy tarbiyani tashkil etish masalasiga katta e’tibor beradi. Buni asarning “SHikorga chiqmoq zikrida”, “Chavgon o‘ ynamoq zikrida”, “Sipohsolarlik shartlari va odatlari zikrida” kabi boblarida ko‘ rish mumkin. Ularda mutafakkir barkamol inson (shaxs) avvalo sog‘ lom bo‘ lishi zarurligini, shuningdek, bilimlarni o‘ zlashtirishda mushohada yuritish, fikrni dalillar asosida ifodalash lozimligini alohida uqtiradi. Xususan, asarning “Ilm talabi va qozichilik zikrida” bobida quyidagilar alohida ta’kidlanadi: “Barcha peshalarning (hunar) orasida ilmi tolib bo‘ lsang, ... kitob va darsga haris bo‘ lg‘ il, ishdan malul (qayg‘ uli) bo‘ lmagil, harna eshitsang yod qilg‘ il, taqlidga rozi bo‘ lmag‘ il ... oz so‘ zlag‘ il va uzoqni o‘ ylag‘ il ... Agar munozara qilmoq tilasang, xasmga (raqib) qarag‘ il, agar uning bilan tortishmoqqa quvvating bo‘ lsa va so‘ z uzaysun desang dalillar va misollar bila munozara qilg‘ il. Yo‘ q ersa so‘ zni muquf (qisqartir) qo‘ yg‘ il va bir misolg‘ a qanoat qilg‘ il, bir isbot ila tur, rad qilma, ehtiyot bo‘ lg‘ ilki, keyingi so‘ zing avvalgisini teskari bayon qilmasin... Agar faqihlar munozara qilsalar so‘ zni urf-odatdin boshlag‘ il va urf-odatni qiyos, mumkinot bilan aytg‘ il”³.

Munozara usulida mujbot (sabab) va nomunosabot, mumkinot va nomumkinot bo‘ lsa, ayb ermasdur. Oxirgi maqsadni aniq ma’lum qilg‘ il va so‘ zni ziynat bila deg‘ il. Bag‘ oyat qisqa va bag‘ oyat uzun so‘ z aytmag‘ il, bema’ni so‘ z demag‘ il” .

Mazkur misoldan ko‘ rinib turibdiki, ilm olishda munozaradan samarali foydalanish, bu jarayonda shaxsiy fikrni bayon etish fikrlar xilma-xilligini yuzaga keltiradi. Shuningdek, munozara chog‘ ida shaxsda faraz, isbot, yakun, bahs yurita olish ko‘ nikmalari shakllanadi.

Sharqning buyuk siymolaridan Muslihiddin Sa’diy ta’lim va tarbiya to‘ g‘ risida fikr yuritar ekan, u bolalardagi tug‘ ma qobiliyatni e’tirof etib yozadi:

Qobiliyat bo‘ lsa aslida

Tarbiyat unga qiladi asar.

Qancha urinma, bo‘ lmas sayqali,

Temir aslida bo‘ lmasa javhar⁴.

Alloma tarbiyada qattiqqo‘ l bo‘ lishni, biroq aslo dilozor bo‘ lmaslikni tavsiya etadi:

Xush xulq kishiga qattiq gapirma,

Sulh istab kelsa, jangga chaqirma.

Rahmdillik odamga oliy xulq, ammo

Dilozor yarasiga qo‘ ymag‘ il malham.

Aylama rahm-shafqat ilon-chayonga

Bundan ozor topar farzandi odam .

Bu o‘ rinda qattiqlik va yumshoqlik ham doimo me’yorida bo‘ lishi lozim, biroq yovuzlarga nisbatan ayovsiz, yaxshilarga esa yumshoq muomala zarurligini uqtiradi.

Muslihiddin Sa’diy ham boshqa mutafakkirlar kabi ilmda munozara uslubini qo‘ llashni tavsiya etadi. Lekin munozarani tashkil etish muayyan qoidalarga asoslanishi, unga amal qilinishi zarur. Xususan, bilimdon va nodonlar bilan bahslashishda doimo me’yorni bilish zarur: “Johil bilan bahslashgan olim – izzat, umid qilmay qo‘ ya qolsin. Basharti bellashuvda johil olimdan ustun chiqsa, ajablanarlik yeri yo‘ qdir, chunki, hamisha tosh gavharni sindiradi”⁵ .

Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy yoshligidan boshlab ilm olishga mehr qo‘ yganligi sababli zamonasining ulug‘ shoiri, davlat arbobi bo‘ lib yetishadi. Alloma mavjud fanlarning barchasini o‘ rganish inson uchun g‘ oyatda foydali ekanligini uqtiradi va bu borada amaliy harakatlarni tashkil etadi. Chunonchi, o‘ zi tashkil etgan “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochadi, uni o‘ z vaqfidan mablag‘ bilan ta’minlaydi. Ta’lim oluvchilardan ilm o‘ rganishda qattiq intizom talab etilgan. Shuningdek, qobiliyatli shaxsni tarbiyalamaslik, uning qobiliyatini rivojlantirmaslik zulm bilan tenglashtiriladi: “Qobiliyatlini tarbiya qilmaslik zulmdir, qobiliyatsizga tarbiya hayf. Uni tarbiya qilmaslik bilan nobud qilma, bunga tarbiyangni nobud qilma” .

Alloma tarbiyada namuna metodini ma’qullagan. Bu borada o‘ qituvchi va ota-ona namunasi birinchi o‘ ringa qo‘ yilgan bo‘ lsa-da, tarbiyada jismoniy jazoni qoralagan. Bolaga xushmuomalalik bilan munosabatda bo‘ lish, lekin qattiqqo‘ llikda ham, xushmuomalalikda ham me’yor bo‘ lishini alohida ta’kidlagan.

Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy o‘ qituvchilarni talabchan va o‘ z kasbining bilimdoni bo‘ lishga undagan, tarbiya masalasiga jiddiy e’tibor bergan. Mutafakkirning fikricha, bilim olishda uzluksizlik ma’qullab, bilim beruvchi ustoz – murabbiylarning o‘ zlari ham ma’lumotli, o‘ qitish usullarini chuqur egallagan bo‘ lishlarini talab etadi. Johil, mutaasib, nodon domlalarni qoralab, o‘ qituvchi mehnatining og‘ irligini alohida ta’kidlaydi. Madrasa mudarrislarining fozil, dono, kamtar, ma’naviy pok insonlar bo‘ lishini istaydi va shunday bo‘ lishi uchun kurashadi.

Mashhur mutafakkirlar inson aqliy qobiliyatini, ilmiy quvvatini, iste’dodini takomillashtirish uchun o‘ zida zukkolik, fahm tezligi, zehn o‘ tkirligi, bilimlarni tez egallash, qo‘ yilgan muammoni tez anglash, ilgari his etgan va tasavvur qilgan barcha narsalarni esda saqlash, xotira kabilarni rivojlantirishi lozimligiga alohida urg‘ u berib o‘ tganlar.

Ta’lim-tarbiya samaradorligiga erishish maqsadida maktab va madrasalarda ana shu talablarga rioya etilgan, talabalarda yuqorida ta’kidlab o‘ tilgan jihatlarni tarbiyalash uchun “Tarbiyai fikriya”, “Tarbiyai tafakkuriya”, “Tarbiyai ixlosiya” kabi metodlar qo‘ llanilgan, ular talabalarni fikrlashga o‘ rgatib, tafakkurlarini rivojlantirib, bilimlarni egallashga bo‘ lgan qiziqishlarini oshirgan. Shuningdek, tafakkurni rivojlanttrishda samarali bo‘ lgan ilmiy munozara, sharhli o‘ rganish, muammolarni hal etish, kuzatish, savol-javob, bilimlarni sinash, ko‘ rgazmali tajriba kabi uslublar qo‘ llanilgan.

O‘tmish ta’lim tajribasida ta’lim uslublari har bir talabaning qobiliyatini namoyon etishga, zehnini o‘ tkirlashga, tafakkurini rivojlantirishga yordam bergan. Natijada a’lo, yaxshi, o‘ rtacha darajada o‘ zlashtiruvchi talabalar ajratilib, ular bilan mashg‘ ulotlar ham o‘ ziga xos individual tarzda olib borilgan.

Iqtidorli bolalarga beriladigan bilimlar hajmi ko‘ paytirilib, ularning adabiyotlar bilan mustaqil shug‘ ullanishiga ko‘ proq e’tibor berilgan. Iqtidorli talabalar maktab yoki madrasalarda talab etiladigan bilim hajmini o‘ zlashtirib, ma’lum sinovdan o‘ tgach, o‘ qishni muddatidan oldin bitirish imkoniyatiga ega bo‘ lganlar.

Har bir o‘qituvchi talabalarga umumiy bilimlarni berish bilan bir qatorda, ularni san’at va muammoli masalalarni yechish sirlari bilan ham tanishtirib borganlar.

O‘tmishda muallimlar va madrasa mudarrislari ko‘ proq muhokama va munozaralar uyushtirib, matnni sharhli-izohli o‘ rganish metodlariga katta e’tibor qaratganlar.

Muhokamalarda avval ma’lum vaqea-hodisalar yuzasidan hukm chiqarib, so‘ ngra noma’lum voqea va hodisalarni muhokama etish ko‘ zda tutilgan. Talabalarga avval ma’lumotlar berilib, so‘ ngra to‘ g‘ ri va noto‘ g‘ ri ma’lumotlarni bir-birlaridan ajratib olishga imkon beruvchi qobiliyat tarkib toptirilgan.

Madrasalarda dars berish uchun taniqli olimlarni taklif etish an’anasi shakllangan. Bu an’ana XIV-XV asrlarda Samarqand madrasalarida ham qo‘ llanilgan.

Madrasa talabalari oldindan berilgan muammolar bilan tanishtirilib, muhokama etilayotgan muammoni qizg‘ in munozara asosida chuqur o‘ zlashtirishlari uchun sharoit yaratilgan.

Talabalarda zehnni tarbiyalash, ularning bilimlarini mustahkamlash, tafakkur qobiliyatlarini mustahkamlash, ma’lumotlarni uzoq vaqt esda saqlab qolishlariga erishish maqsadida chiston (topishmoq)larni yechish, muvashshahlar yozish, o‘ rganilayotgan muammoni sharhlash va izohlash kabi usullardan foydalanilgan.

Bu usullar talabalarni rag‘ batlantirgan, o‘ qishga, ilm olishga bo‘ lgan qiziqishlarini oshirgan.

Bunday chiston, muammo, muvashshah janrlarida yaratilgan asarlardan bugungi kunda ham ta’lim jarayonida foydalanish talabalarning zehnlari, tafakkur qobiliyatlarini oshiradi hamda iqtidorlarini namoyon etishga yordam beradi.

Xulosa qilib aytganda, milliy pedagogik merosning yirik namoyandalari o‘ zlarining didaktik asarlarida barkamol shaxs tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari to‘ g‘ risida to‘ xtalib o‘ tganlar. Ayniqsa, asrlar davomida shakllangan barkamol shaxs tarbiyasi an’analari bugungi kunga qadar o‘ z ahamiyatini yo‘ qotmagan. Ulardan ta’lim jarayonida eng zamonaviy metod va usullar bilan uyg‘ un holda maqsadga muvofiq foydalanish nafaqat ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirishda , balki barkamol yoshlar tarbiyasida ham muhim ahamiyat kasb etadi.

4. Pedagogik turkum fanlarining barkamol shaxsni shakllantirishdagi imkoniyatlari.

Oliy ta’lim respublika uzluksiz ta’lim tizimining muhim bosqichi bo‘ lish bilan birga, ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonining samaradorligini ta’minlashda o‘ ziga xos o‘ rin tutadi. Bugungi kunda oliy ta’lim bosqichida pedagogik yo‘ nalishda faoliyat yurituvchi oliy ta’lim muassasalari salmoqli o‘ rinni egallaydi va jamiyatning malakali pedagog kadrlarga bo‘ lgan ijtimoiy ehtiyojini qondirishda asosiy rol o‘ ynaydi.

Kadrlar tayyorlash milliy modeli tarkibiy qismlaridan biri bo‘ lgan shaxsni har tomonlama kamolga yetkazish, yuksak ma’naviy va axloqiy sifatlarni tarbiyalash, unda kasbiy ko‘ nikma va malakalarni shakllantirishda pedagogik turkum fanlarining imkoniyatlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega.

Pedagogik turkum fanlari nafaqat ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini ta’minlashda, o‘ qituvchi va o‘ quvchilar o‘ rtasidagi munosabatlarni qaror toptirishda, balki talabalarda barkamollik sifatlarini shakllantirish borasida ham katta imkoniyatlarga ega. Bu imkoniyatlar quyidagilar bilan tavsiflanadi:

- har tomonlama rivojlangan, barkamol shaxsni shakllantirish pedagogika fanining ham asosiy maqsadi ekanligi;

- pedagogika fanining mazmuni ham har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda uning aqliy, nafosat va jismoniy rivojlanishi, ijodiy qobiliyatlarining namoyon bo‘ lishi, unda insonparvarlik munosabatlarini tarkib toptirishga yordam beruvchi zarur shart-sharoitlar yarata olishi;

- ta’lim va tarbiya qonuniyatlari hamda tamoyillari birligi, o‘ zaro uyg‘ unligini ta’minlash asosida barkamol shaxsni shakllantirishdek ijtimoiy maqsadni to‘ la amalga oshirish mumkinligi.

Pedagogik turkum fanlari bo‘ yicha ishlab chiqilgan Davlat ta’lim standartlarida barkamol shaxsni shakllantirishga yo‘ naltirilgan ta’limga qo‘ yiluvchi talablar belgilab berilgan. Mazkur standart talablariga muvofiq “Pedagogika”, “Pedagogika tarixi”, “Pedagogik texnologiyalar” va “Pedagogik mahorat” o‘ quv fanlari bo‘ yicha yaratilgan dastur va darsliklar barkamol shaxsni shakllantirishda katta imkoniyatlarga ega.

Biroq barkamol shaxsni shakllantirish borasida o‘ qituvchilarning muayyan tayyorgarlikka, talabalarning esa tasavvur va nazariy bilimlarga ega emasliklari bois pedagogik amaliyotda bu imkoniyatlardan samarali foydalanilmayapti.

Shu sababli pedagogik ta’lim jarayonini davr talablari va mavjud ijtimoiy-ta’limiy ehtiyoj asosida tashkil etish uchun asosiy yo‘ nalishlarni belgilab olish zaruriyati yuzaga kelmoqda. Eng avvalo, ijodiy yondashuv asosida o‘ zlashtirilishiga erishish hamda ularni o‘ ylashga, fikr yuritishga, ijodiy faoliyat yuritishga undashda samarali bo‘ lgan ta’lim metodlarini tanlash, pedagogik ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq loyihalashtirish talab etiladi. Ta’lim jarayonini loyihalashda milliy ta’lim bilan birga xorijiy ta’lim tajribalaridan ham izchil foydalanish kutilgan natijalarni qo‘ lga kiritishga yordam beradi.

. “Pedagogika nazariyasi va tarixi”, “Pedagogik mahorat” hamda “Pedagogik texnologiya” o‘ quv fanlari bo‘ yicha mashg‘ ulotlar maxsus loyihalar asosida ilg‘ or pedagogik texnologiyalar yordamida tashkil etilganda kutilgan natijani beradi. Mashg‘ ulotlarda asosiy e’tibor talabalarning ichki imkoniyatlari va qobiliyatlarini ularning amaliy faoliyatlarida to‘ la namoyon bo‘ lishini kafolatlovchi rivojlantiruvchi ta’lim xarakterini kasb etishiga qaratilishi lozim.

Barkamol shaxsni shakllantirishda samarali tashkiliy-pedagogik shakl, metod va vositalarni qo‘ llash boy milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslanadi. Shuningdek, tarbiya jarayonida innovatsion metodlarni qo‘ llash samarali natijalarga erishishga imkon beradi. Innovatsion metodlar talabalarda voqealar rivojini oldindan ko‘ ra bilish, o‘ zini real voqelikda anglash, kelgusi hayot yo‘ lini to‘ g‘ ri belgilash, axloq, e’tiqod, ishonch va axloqiy qadriyatlar mohiyatini to‘ g‘ ri anglash, turli ijtimoiy vaziyatlarda to‘ g‘ ri qaror qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.

Talabalarni kuzatish, bahslashish, ishontirish, mulohazalarni umumlashtirish, xulq-odob ko‘ nikmalarini o‘ zlashtirishga imkon beruvchi treninglar jumladan, “Tanqid qilish madaniyati”, “Konsensus va konfrantatsiya” (“Kelishuv va ziddiyat”) treninglari, o‘ yin, shuningdek, ma’naviy-axloqiy tarbiyada hamkorlik texnologiyasi kabilar pedagogik jarayonga yangicha yondashishni ta’minlaydi.

“Pedagogika nazariyasi” o‘ quv fani bo‘ yicha amaliy mashg‘ ulotlarda “Aqliy hujum”, “5x5”, “Klaster”, “Qarorlar qabul qilish texnologiyasi”, ”Tafakkur cho‘ qqisi” va “Qora quti” kabi interfaol metodlar, rolli va ish o‘ yinlaridan maqsadga muvofiq foydalanish kutilgan natijalarni beradi..

Masalan, “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o‘ quv kursi bo‘ yicha amaliy mashg‘ ulotlarning birida O‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barkamol avlod – O‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori” asari asosida kadrlar tayyorlash milliy modelida barkamol shaxsni shakllantirishga qo‘ yiluvchi talablar va ularga muvofiq ta’lim jarayonini tashkil etish masalalari muhokama etilishi mumkin.

“Mustaqil, erkin fikrli barkamol shaxsni shakllantirish – ijtimoiy-ta’limiy ehtiyoj” mavzusida uyushtirilgan muhokamada esa talabalarning ijtimoiy tarbiya jarayoni maqsadi va vazifalari, mazmuni haqidagi nazariy-pedagogik bilimlarini mustahkamlashga asosiy e’tibor qaratiladi. Muhokama chog‘ ida Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Unsurul Maoliy Kaykovus, Abudrahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy kabi Sharq mutafakkirlarining barkamol shaxs tarbiyasi borasidagi qarashlari umumlashtiriladi, barkamol shaxsning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar aniqlanadi. Barkamol shaxsni shakllantirishda juda samarali sanaluvchi omillar – oila, ta’lim mazmuni (shu jumladan, ta’lim muassasalari), milliy qadriyatlar, ommaviy axborot vositalarining barkamol shaxs kamolotidagi muhim o‘ rni va roli tahlil etiladi.

Shuningdek, “Shaxsning ma’naviy-axloqiy sifatlarini shakllantirish” mavzusida amaliy trening tashkil etish mumkin. Treningda talabalarga shaxs qiyofasida aks etuvchi fuqarolik hamda kasbiy sifat (xislat)larning ro‘ yxatini tuzish va ularni ahamiyatlilik darajasiga ko‘ ra tartiblash (raqamlash) vazifasi topshiriladi. Javoblar tahlilida, talabalar tomonidan quyidagi sifat (xislat)larning barkamol shaxs qiyofasida aks etishi muhimligiga e’tibor qaratiladi:

- vatanparvarlik va milliy g‘ urur, iftixor tuyg‘ usiga egalik;

- davlat ramzlari (gerb, bayroq, madhiya)ga nisbatan chuqur hurmat bildirish;

- millat va jamiyat taraqqiyoti yo‘ lida mehnat qilish hamda ularning taqdiri uchun mas’uliyatli bo‘ lish;

- maishiy turmush madaniyatiga ega bo‘ lish;

- milliy qadriyatlarni ijtimoiy-milliy ahamiyatini chuqur anglash va ularni asrab-avaylash, kelgusi avlodlarga yetkazishga g‘ amxo‘ rlik qilish;

- halol, rostgo‘ y, mehr-shafqatli bo‘ lish;

- g‘ ayratli, tashkilotchi va tashabbuskor bo‘ lish;

- faoliyatda qat’iyatli, xushmuomala va tartibli bo‘ lish;

- mustaqil va o‘ z nuqtai nazarini erkin ifodalay olish;

- muomala madaniyatini egallay olish;

- vaqtdan unumli foydalana bilish.

Talabalar tomonidan topshiriq bajarilgach, ularga barkamol shaxs qiyofasida aks etuvchi va talabalar tomonidan ikkinchi darajali deb baholanuvchi sifat (xislat)larni belgilash vazifasi topshiriladi. Bu topshiriqni bajarish jarayonida talabalar tomonidan quyidagi sifat (xislat)lar qayd etilishiga etibor qaratiladi: insonparvarlik, adolatlilik, iymon-e’tiqodlilik, qanoatlilik, donolik, saxiylik, mehr-oqibat, yaxshilik, nafs me’yori, do‘ stlik, vijdonlilik, intizomlilik, iltifotlilik, to‘ g‘ rilik, kamtarlik, hayo va iffat.

Quyida “Aqliy hujum”, “5x5”, “Klaster”, “Qarorlar qabul qilish texnologiyasi”, ”Tafakkur cho‘ qqisi” va “Qora quti” kabi interfaol metodlar vositasida tashkil qilish mumkin bo‘ lgan amaliy mashg‘ ulotlar uchun savollarni keltiramiz:

- Milliy-ma’naviy tiklanish nima?;

- Madaniy islohotlar nimalar?;

- Diniy bag‘ rikenglik deganda nimani tushunasiz?;

- Ekstremizm va aqidaparastlik nima? Uning oldini olish uchun nimalarga e’tibor berish kerak?;

- Barkamol shaxs deganda kimlarni tushunasiz?;

- G‘ oyaviy bo‘ shliq nima va bu bo‘ shliqning yuzaga kelishiga sabab bo‘ luvchi omillar nimalardan iborat?;

- Milliy g‘ oya nima? U fuqaro ongida qanday aks etishi lozim?;

- «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy maqsadi nima? Barkamol shaxsni shakllantirish imkonini beruvchi ijtimoiy shart-sharoitlar nimalardan iborat?;

- Kadrlar tayyorlash milliy modelida “shaxs” tushunchasiga qanday ta’rif berilgan va unga nisbatan qanday talab qo‘ yilgan?;

- Qanday shaxs pedagogik faoliyatni tashkil etishga munosib bo‘ la oladi?;

- Ta’lim muassasalarida rahbar qanday o‘ rin tutadi va u qanday xislatlarga ega bo‘ lishi zarur?;

- Mumtoz ta’limiy-axloqiy asarlarda komil inson qiyofasi qanday tasvirlangan?;

- Abdulla Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida qanday ijobiy sifat va salbiy illatlar haqida so‘ z yuritilgan?

Mazkur tarbiya shakl va metodlari talabalarning nazariy bilimlarni qay darajada o‘ zlashtirganliklari va faoliyatida qo‘ llash imkoniyatlarini namoyon etishga yordam beradi.

“Pedagogika nazariyasi” va “Pedagogika tarixi” kabi o‘ quv fanlari bo‘ yicha o‘ quv rejasiga muvofiq o‘ quv materiallari o‘ rganilgandan so‘ ng yozma ishlar shaklida yakuniy nazorat tashkil etiladi va natijalar tahlil qilinadi.

Yakuniy nazorat uchun “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o‘ quv kursi bo‘ yicha dasturda qayd etilgan mavzular, shuningdek, ijtimoiy-ta’limiy ahamiyatini inobatga olgan holda qo‘ shimcha mavzular bo‘ yicha savollar tuziladi. Qo‘ shimcha mavzular bo‘ yicha yakuniy nazorat uchun savollarni tuzishdan ko‘ zlangan maqsad – talabalarda ma’naviy-axloqiy sifat (xislat)larning shakllanganlik darajasi (chunonchi, dunyoqarashning boyligi, ijtimoiy-g‘ oyaviy onglilik darajasi, shuningdek, erkin fikrlay olish qobiliyati) baholashdan iborat .

АDАBIYOTLАR:
1. Kаrimоv IА Bаrkаmоl аvlоd — O’zbеkistоn tаrаkkiyotining pоydеvоri. T. 1997.

2. Kаrimоv I.А. Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi. T. 1997.

3. "O’zbеkistоn Rеspublikаsi Tа`lim to’g’risidа"gi Qоnuii.1997.

4. G’аybullаеv N.R., Yodgоrоv R., Jdаrkin L.P., Tоshmurоdоvа K... Mаmаtqulоvа R. vа bоshqаlаr. Pеdаgоgikа. "Univеrsitеt", 1999.

5. G’аybullаеv N.R. Yodgоrоv R., Jdаrkin L.P., Tоshmurоdоvа Q.А., Mаmаtqulоvа R. vа bоshqаlаr. Pеdаgоgikа (Bаrchа bаkаlаvr yo’nаldshlаri uchun). 2000.

6.Inоg’оmоv R., Tоshmurоdоvа Q. Pеdаgоgаkа fаni XXI аsrdа. T. 2000. "Yangi аsr аvlоdi" nаshriyoti.

1 “O’zbek tilining izohli lug’ati” Moskva: Rus tili nashriyoti, 1-tom, 1981. 82-bet

2

3

4

5