I. Kirish. II. Asosiy qism

Kemiruvchilaming xilma-xilligi va tarqalishi.
1). Chala maymunlar kenja turkumi – Prosimial. O’lchami kichik va o’rta kattalikda bo’lib, ko’pchiligining barmoqlari uchida tirnoqlari bor.Emchaklari ko’kragi va qovga joylashgan. Bular asosan Madagaskar orolida tarqalgan. Tipik vakillari, ingichka lori, yo’g’on lori, indri vari, ay aydir, Tupay va uzun oyoq degan turlari Janubiy Sharqiy Osiyoda yashaydi.
2). Yuqori primatlar xaqiqiy maymunlar kenja turkumi – Simial. Hayvonot olamining eng yuqori taraqqiy etgan gruppasi hisoblanadi. Bularga faqat Janubiy Amerikada tarqalagn dumlari bo’lgan o’ynoqi va gajjak dumli baqiroq maymunlar kiradi. Bu kenja turkumga yana Afrika martishkalari, pavianlar, madrinlar, Janubiy Osiyo mamlakatlarida yashaydigan gibonlar hamda Afrikada tarqalgan shimpanze, gorilla va Janubiy Sharqiy Osiyoda tarqalgan orangutan kabi odamsimon maymunlar kiradi.
Zoologiya sistemasi nuqtai nazaridan bu kenja turkumga odamlar oilasiga mansub bo’lgan aqlli odam turi kiritiladi. Bu turdan oldin bir qancha odam turlari yashab o’tgan: avstrolopiteklar, pitekantroplar va sinantroplar va neandertallar.
Sut emizuvchilarning ajdodlari perm davrida yashagan darranda tishli sudralib yuruvchilar xisoblanadi. Bular bir tomondan primitiv belgilarga (amfitsel umurtqali, miya qutisi bo’shlig’ining juda kichikligi) ikkinchi tomondan sut emizuvchilarga xos belgilari: tishlari ayrim katakchalarga o’rnashgan va gruppalarga ajralgan, ensa bo’rtmalari ikkita bo’lgan. Trias davrida sut emizuvchilar darranda tishli sudralib yuruvchilardan ajralib chiqqan. Ustki trias davrida yashagan dastlabki sut emizuvchilar ikki gruppaga bo’lingan. Ko’p bo’rtmalilar degan gruppasining kurak tishlari yaxshi rivojlangan va keskich tishlari bo’lmagan. Bular kalamush va sug’urdek kaltalikda bo’lgan. Ko’p bo’rtmalilarning qadimgi vakillaridan bir yo’llilar kelib chiqqan deb faraz qiladilar. Mezozoy eerasining yura davrida darranda tishli sudralib yuruvchilardan ajralib chiqqan sut emizuvchilarning ikkinchi gruppasi uchbo’rtmalilar bo’lib, bular aksariyat mayda xayvonlar bo’lgan. Uch bo’rtmalilarning asosiy gruppasi bo’lib pantoteriyalar xisoblanadi. Pantoteriyalar qopchiqlilar va yo’ldoshlilarni bergan dastlabki shoxcha xisoblanadi. Qopchiqlilar bo’r davrida paydo bo’lgan. Yo’ldoshlilar ham bo’r davrining boshida paydo bo’lgan xar xil yo’nalishlarga qarab evolyutsiya qilgan.
5. Sut emizuvchilar ekologiyasi. Yashash sharoiti va tarqalishi. Sut emizuvchilarning biologik progresci bo’lib ularning geografik va biotipik tarqalishi xisoblanadi. Sut emizuvchilar Antarktidadan tashqari xamma joyda tarqalgan. Tibetda yovvoyi qo’ylar va echkilar 6000 m, bo’rilar 7150 m, dengiz satxidan balanlikda uchraydi. Sut emizuvchilar uchun ayrim turlarini keng tarqalishi xam xarakterlidir. Masalan: bo’ri va tulki Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerika, kashalot issiq va o’rta mintaqadagi barcha okeanlarda tarqalgan. Bundan tashqari sut emizuvchilar turli xil muxit sharoitlarida yashaydi.
Yashash sharoitlariga qarab sut emizuvchilar 4 ta asosiy ekologik gruppalarga bo’linadi.
1. Erda yashovchilar sut emizuvchilarning eng katta gruppasi bo’lib, yer sharining barcha quruqliklarini egallagan. Bular asosan barcha o’rmon va butazorlarda xamda ochiq yerlarda yashashga moslashgan. Daraxtda yashovchilar o’zlarining ko’p vaqtlarini daraxtda o’tkazadi, darxtda ovqat topib yeydi, dam oladi va ko’payish uchun uya qurishda daraxt kovaklaridan foydalanadi. Masalan, kemiruvchilardan olmaxon, yirtqichlardan ba’zi suvsarlar, lemurlar, maymunlar va boshqalar daraxtda yashaydi. Ochiq joyda yashovchilar xam xilma-xildir.
Bu gruppaga yer ustida yashovchi tuyoqli xayvonlar, yer ostida uya qilib ovqatni yer ostidan topuvchi qo’sh oyoqlilar, yumronqoziqlar, k o’pchilik yirtqichlar, tovushqonlar kiradi.
2. Yer tagida yashovchilar muxitga o’ta moslashgan bo’lib, butun xayotini yoki xayotining ko’p qismini yer tagida o’tkazadi. Bu gruppaga kiruvchi sut emizuvchilarning ko’zlari va quloq surpralari rivojlanmagan, gavdasi o’qlovsimon bo’ladi, dumi kalta yoki mutlaqo bo’lmaydi va qilsiz bo’ladi. Ularning oldingi oyoqlarini barmoqlari xam yaxshi taraqqiy etgan. Bularga krotlar, ko’rsichqonlar, kopchiqli krotlar kiradi.
3. Suvda yashovchilar orasida morfologik tomondan suvda yashashga ozroq moslashgan norka, oq ayiq, suv kalamushi, o’rdak burun, ondatra, nutriya, bobr, suvda yashashga kuchliroq moslashgan tyulenlar va morjlar hamda suvda yashashga butunlay moslashgan kitsimonlar diqqatga sazovardir. Ayniqsa kitsimonlar to’liq suv muxitida yashashga moslashgan sut emizuvchilar xisoblanadi. Kitsimonlar tasodifan qirg’oqqa chiqib qolsa xalok bo’ladi. Terisida jun qatlami, yog’ va ter bezlari, keyingi oyoqlari yo’q.
4. Xavoda yashovchilarga faqat qo’lqanotlilar yoki ko’rshapalaklar kiradi. Xavoda uchib yurish uchun ko’rshapalaklarda uchish organi qanot xosil bo’ladi. To’sh suyagining oldingi yuzasida ko’krak toj suyagi bo’ladi. Bosh skelet suyaklari qo’shilib ketadi.
Ovqatlanishi. Sut emizuvchilarning ovqati nixoyatda xilma-xildir. Shu bilan birgalikda bular o’z ovqatlarini turli xil xayot muxitlarida – xavo, yer usti, yer osti, suv qatlamlaridan tutib oladi. Ovqatning xiliga qarab sut emizuvchilarning ikkita gruppaga: go’shtxo’r va o’simlikxo’r gruppalarga bo’lish mumkin. Go’shtxo’rlar o’z navbatida xashoratxo’rlarga (ko’rshapalaklar, yerqazarlar) yirtqichlarga (ba’zi yirtqichlar, qopchiqlilar, delfinlar, tyulenlar) o’limtikxo’rlarga(shog’ol, sirtlon) bo’linadi. O’simlikxo’r darandalar juda ham ko’p. Bu gruppaga ko’pchilik maymunlar, kemiruvchilar, tuyoqlilar, qopchiqlilar kiradi. Ovqat xarakteriga qarab bular o’txo’r, donxo’r va mevaxo’rlarga bo’linadi. Lekin sut emizuvchilarning bu gruppalri qisman shartli bo’lib, hayvonning geografik tarqalishi, yoshi, yil fasillariga qarab o’zgarib turadi. Masalan, qo’ng’ir ayiq, Janubiy Kavkazda o’simlik bilan ovqatlansa, uzoq sharqda baliq va tyulenlar bilan ovqatlanadi.
Sut emizuvchilar hayotida sutka va mavsum tsiklligi.Sut emizuvchilarda tinchlik davri bilan aktivlik davrining sutka va yil fasli sari mumtazam ravishda almashinib turishi ovqat topishga bog’liq ravishda boradi. Sutkali tsiklligi. Tirikchilikni tunda yoki kunduzi o’tkazish darrandaning ovqat topish xarakteriga bog’liq. Kemiruvchilar bilan ovqatlanuvchi ko’pchilik yirtqichlar turlicha aktivlik bilan kechasi aktiv bo’ladi kunduzi buning aksicha, ko’rshapalaklar faqat kechasi aktiv bo’ladi.
Fasl tsiklligi ham ovqat topish qiyin bo’ladigan yil fasllariga moslanishidir. Bu moslanish yozda uyquga kirish xodisasi bilan ifodalanadi. Uyquga kirish bir yo’llilar, qopchiqlilar xashoratxo’rlar, qo’lqanotlilar, yirtqichlar va kemiruvchilarda namoyon bo’ladi. Uyquga kirish xarakteriga qarab 3 tipga bo’linadi.
1. Qishki uyqu yoki fakultativ uyqu modda almashinuvi darajasi gavda temperaturasi va nafas olish protsesslarining unchalik pasaymasligi bilan xarakterlanadi. Bu uyqu osonlik bilan buzilishi mumkin. Bunday uyqu ayiqlarga, yenotlarga, yenotsimon itlarga va bo’rsiqlarga xosdir. Ular yiqilgan daraxt ostida (qo’ng’ir ayiq) xashak ostida, daraxt kovaklarida (qora ayiq, yenot) uxlaydi. Uxlash muddati shimolda ko’proq, janubga borgan sari kamayib boradi.
2. Xaqiqiy uyqu bunda gavda temperaturasi ancha pasayadi. Nafas olish keskin sekinlashadi va chuqur karaxt xolida bo’ladi, lekin qish vaqtida qisqa muddatga, xavo juda isib ketganda uyg’onadi. Bunday uyqu tipratikonlarga, sug’urlarga, yumronqoziqlarga va qo’shoyoqlarga xosdir. Xaqiqiy uyquga kirish ba’zan qishda emas, yozda ham bo’ladi.
Davriy migratsiya. Odatda ovqat tanqisligiga yoki ovqat topishning iloji yo’qligiga bog’liq bo’ladi. Davriy migratsiya asosan tuyoqlilar va ularning orqasidan yuradigan katta yirtqichlarda hamda ko’rshapalaklarda ko’riladi. Davriy migratsiya baliqlardagi singari gorizontal va vertikal migratsiyalarga bo’linadi. Shimol bug’usi, (kosulya) ning mamlakatimizda, Afrika tuyoqlilardan kiyiklarning ko’chib yurishlari gorizontal migratsiyaga misol bo’lsa, baland tog’larda yashaydigan tog’ echkilari serkalar va ular orqasidan yirik yirtqichlarning ko’chishi vertikal migratsiyaga misol bo’ladi.
Ko’payishi. Sut emizuvchialr ko’payish harakteriga qarab uch gruppaga bo’linadi:
1. Tuxum qo’yib ko’payish. Tuxumi sariq moddaga boy bo’lib, tug’ilganda zarodish ancha rivojlangan bo’ladi. Tuxumni onasi bosib inkubatsiya qiladi (o’rdakburun) yoki xaltada olib yuradi (exidna). Tuxumdan ochib chiqqan bolani onasi sut bilan boqadi.
2. Chala, nimjon bola tug’ib ko’payish. Bola bachadonda rivojalanadi, yo’ldosh bo’lmaydi. Tug’ilgan bola qopchiqda olib yuriladi va sut bilan boqiladi. Bu xodisa qopchiqlilarga xosdir.
3. Yaxshi rivojlangan bola tug’ib ko’payish. Bularnng tug’ilgan bolalari yaxshi rivojlangan va xatto o’sha kuni yura oladi. Xech bo’lmaganda o’zi ema oladi, chunki bularning bolalari yo’ldosh ichida, u orqali ona organizmi xisobidan ovqatlanadi. Bu guruxga yo’ldoshlilar misol bo’ladi.
Sut emizuvchilar turli yoshda balog’atga yetadi. Masalan, fillar 20-25 yoshda, bo’ri 1 yoshda, mayda kemiruvchilar esa bir oyligida bolalaydi. Sut emizuvchilar ko’pincha bir yilda bir marta bola tug’adi. Lekin kemiruvchilar yiliga bir necha marta bolalaydi. Masalan tiyinlar (olmaxonlar) va tovushqonlar yilda uch martagacha, sichqonlar va kalamushlar esa undan xam ko’p bolalaydi. Ikkinchi tomondan ba’zi bir darrandalar, masalan qo’tos, tuya, kitlar yil oralab urchiydi, fillar esa 3-4 yil o’tkazib urchiydi. Katta darrandalar xar safar bitta, kichik darrandalar esa ko’p bola tug’adi. Masalan oq sichqonlar 1-18 tagacha bola tug’adi. Bu xodisa yilning iliq sharoitiga qarab o’zgarib turadi.
Sut emizuvchilarning bo’g’ozlik va tug’ish davri uzoq bo’lganligi munosabati bilan kuyukish ya’ni qo’shilish davri xar xil bo’ladi. Masalan itlar (bo’ri, tulki) qishning oxirida yanvar, fevral, oylarida qo’shiladi. Bo’g’ozlik davri qisqa bo’ladigan mayda darrandalar (tipratikanlar, sassiqko’zanlar, latchalar, kemiruvchilar) baxorda kuyukadi, suvsar bo’rsiq kabi hayvonlar yozda, bug’ilar kuzda qo’shiladi.
Bo’g’ozlik davri sut emizuvchi hayvonning katta-kichikligiga ma’lum darajada bog’liq bo’ladi. Masalan, mayda kemruvchilarda bo’g’ozlik davri 8-20 kun, quyonda bir oy, tovushqonda 50 kun, itda 2 oy, arslonda 4 oy, ayiqda 7 oy, otda 11 oy, tuyada bir yilcha, filda 20 oy davom etadi. Begemot bolasini qornida 8 oy, sigir, orangutan va odam 9 oy, katta kit bir yilcha olib yuradi.
Sut emizuvchilarning amaliy ahamiyati. Sut emizuvchilarning tabiatda va inson hayotidagi roli nixoyatda katta bo’lib, ular asosan quyidagilar bilan ifodalanadi. 1) Qishloq va o’rmon xo’jaliklariga zarar keltiruvchilar: 2) Yuqumli kasalliklarni tarqatuvchilar: 3) Ovlanadigan sut emizuvchilar: 4) Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar.
Darrandalarning foydali va zararli ekanligini aniqlash ancha qiyin. Chunki bir turning o’zi xar xil tabiy-iqtisodiy xolatda xar xil amaliy axamiyatga ega bo’ladi. Bizning mamlakatimizda zararli darrandalar bo’lib kalamushlar va sichqonlar hisoblanadi. Kalamushlar uy va omborlarda iste’mol qilinadigan ozuqa maxsulotlarini yeb qo’yishdan tashqari, parrandachilik va cho’chqachilik fermalarida tuxum, jo’ja, tovuq va cho’chqa bolalarini qiradi. Shu bilan bu xo’jalikka katta zarar keltiradi. Janubiy rayonlarda kalamush va uy sichqonlari yoz paytlarida qishloq xo’jalik ekinlariga katta zarar keltiradi. Oddiy dala sichqonlari, uy sichqoni, o’rmon sichqoni, yumronqoziqlar ayniqsa don xo’jaliklariga katta zarar yetkazadi. O’rta Osiyoda qizil dumli qumsichqon bug’doy, texnika o’simliklari va paxtaga ancha zarar keltiradi. Bunday kemiruvchilarga qarshi kurashda agrotexnik, biologik, mexanik va kimyoviy kurash usullardan foydalaniladi.
Darrandalarda uchraydigan ko’pkina yuqumli kasalliklar odam uchun xavflidir. Bu kasalliklarga o’lat (chuma) tulyaremiya, kana entsafaliti, mavsumiy leyshmaniya va xokazolar kiradi. Sug’urlar, yumronqoziqlar, qumsichqonlar va kalamushlar eng xavfli bo’lgan o’lat kasalligini tarqatuvchilar xisoblanadi. Bu kasallikni qo’zg’atuvchi bakteriyani shu hayvonlar odamga bevosita kantakt vaqtida o’tkazadi. Tulyaremiya odamga qon so’ruvchi hasharotlar (pashsha, burga, bit) kana orqali teri bilan o’tadi. Nerv sistemasini ishdan chiqaradigan eng og’ir va xavfli kasallik entsafalitning qo’zg’atuvchisi viruslar hisoblanadi. Virusni tashuvchisi esa kemiruvchilar va hasharotxo’rlardir. Virus odamga kanalar va chivinlar orqali o’tkaziladi.
Akademik Ye.N.Pavlovskiyning tekshirishlari shuni ko’rsatadiki tabiatda yuqumli zoonoz kasalliklarning tarqalishida kerakli sharoit bo’lgan yerlarda tabiy o’choqlar bo’ladi. Tabiy o’choqlar bu shunday joyki, bu yerda kasallikni qo’zg’atuvchilar uchun optimal sharoitlar yaratilgan.
Rossiyada 350 tur sut emizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jixatdan Rossiya dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng ko’p ovlanadigan darrandalarga kemiruvchilar (35) tur, yirtqich (hasharotxo’r)lar (41 tur), juft tuyoqlilar (20 tur), kurak oyoqlilar (13 tur), hasharotxo’rlar (5 tur), tovushqonlar (5-8 tur) kiradi. Eng qimmatbaxo mo’yna olish uchun tiyin (olmaxon) tulki, oq tulki, quyonlar, sassiqko’zanlar, susar, sobol, norka, qunduz, bobr, sug’ur ondatra, ussuriy, yenotsimon iti, yenotlar ovlanadi va bu hayvonlar mo’ynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi. Bizning mamlakatimizda mo’ynachilikdan tashqari tuyoqli darrandalarni tutish yaxshi rivojlangan. Xar yili 500-600 ming bosh atrofidagi go’sht va terisi uchun tuyoqli darrandalar tutiladi. Masalan: los, to’ng’iz, kosulya, maral, shimol bug’usi va sayg’oqlar. Xonakilashtrilgan sut emizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Maxsus darrandachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki (pisets) tulki, nutriya va shinshillalar mo’yna uchun ko’paytiriladi. Cho’l qora mol zoti aloxida diqqatga sazovordir yana kostroma sutli, go’shtli yaroslavl sutli zoti, xolmogor sutli zoti, olatov sutli zoti va boshqa bir necha qora mollar oziq-ovqat manbai sifatida inson tomonidan foydalanilmoqda. Xonaki qo’ylar yovvoyi Yevropa qo’yi (muflon) dan kelib chiqqan. xonakilashtirish natijasida qo’ylarning 150 ga yaqin zotlari yaratilgan. Bu zotlarning ichida romanov qo’yi, merenos qo’ylaridan askaniya qo’yi, qozoq mayin junli qo’ylar, xisor qo’yi, qorako’l qo’yilari, diqqatga sazovorlir. Bizdagi uy cho’chqasining xamma zotlarini ajdodi yovvoyi cho’chqa – to’ng’iz hisoblanadi.
Olimlarning xisoblariga ko’ra oxirgi 300 yil ichida 120 turdagi sut emizuvchi hayvonlar yer yuzida qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda yana yo’qolib ketish xavfi bo’lganligi uchun 1966 yilda jamoatchilikning tashabbusi bilan “Xalqaro Qizil kitobi” tashkil qilindi. 1983 yilda esa “O’zbekiston Qizil kitobi” yozildi. O’zbekistonda yashayotgan sut emizuvchilardan 22 turi “Qizil kitob”ga kiritilgan. Bular ichida Menzbir sug’uri, Tyanshan qo’ng’ir ayig’i, olako’zan, O’rta Osiyo qunduzi, Turkiston silovsini, qoraquloq, manul, qor qoploni, Buxoro bug’usi, jayron, yovvoyi qo’ylar diqqatga sazovordir. Hayoti xavf ostida qolgan yoki soni kamayib borayotgan hayvonlarni himoya qilishning eng samarali tadbirlari qo’riqxonalar tashkil etish hisoblanadi. O’zbekiston territoriyasida 12 ta qo’riqxona bor. Bularga Chotqol, Zomin, Zarafshon, Qizilsuv, Orol-payg’ambar, Qiziqum, Buxoro jayron pitomnigi, Xisor, Miroqi, Baday-to’g’ay va Kuxitang qo’riqxonalari kiradi.