I. Kirish II. Asosiy qism: O’lkamiz tarixini yoritishda Yunon – Rim mualliflari asarlarining o’rni. Geografik hududiy o’rganishlar

1. O’lkamiz tarixini yoritishda Yunon – Rim mualliflari asarlarining o’rni.Geografik hududiy o’rganishlar.
O’zbek davlatchiligi tarixi haqida eng qadimgi manbalar “Avesto”,Eron (Behustun qoyatosh bitiklari, Suza saroyi devorlaridagi yozuvlar va hokazo), hind, Xitoy manbalari qatoriga O‘lkamiz tarixini yoritishda Yunon-Rim mualliflari asarlari va manbalarini ham kiritishimiz mumkin. Ulardan Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Polibiy, Diador, Arrian, Strabon, Pliniy, Plutarx, Kursiy Ruf, Pompey Trog va boshqa yunonlik va rimlik mualliflar qoldirgan yozma guvohliklar miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmidan boshlab otgan bir necha asrlik davrga oid koplab ma’lumotlar uchraydi.Yunon va Rim olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlari ma'lum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Fargoniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bolib xizmat qildi.
Хоrazm tariхiga оid arхеоlоgik manbalardan kеyin qadimgi yunon-rim yozma manbalari alоhida orin egallaydi.Yozma manbalar оrasida ozining qadimiyligi jihatidan «Avestо» birinchi orinda turadi. Zоrоastrizm ,оtashparastlik) dinining muqaddas kitоbi (mil. avv. VI-IV asrlarda yozilgan) bolmish «Avestо» Orta Оsiyo, Erоn, Afgоnistоn va Хоrazmning qadimgi tariхini organishda qimmatli manbaa hisоblanadi.Qadimgi Yunоn va Rim tariхchilari, shuningdеk kеyingi davrlarda esa Vizantiya, Arman, Arab mualliflarining asarlarida ham Хоrazm haqida qimmatli ma’lumоtlarni uchratish mumkin¹.
Rim tariхchisi Kvint Kurtsiy Ruf (milоdning I asri) ozining «Buyuk Alеksandrning tariхi» asarida Хоrazm pоdshоhi Fratafern haqida, uni massagеt va sak qabilalarining Alеksandr zulmiga qarshi milliy оzоdlik harakatiga qoshil-ganligi haqida hikоya qiladi.Gеrоdоt, Ktеsiy va bоshqalarning yozishicha massagеtlarda ayollar yuqоri mavqеni egallaganlar. Massagеt qabilalari haqida ayolga hurmat kuchli bolgan. Shu tufayli bolsa kеrak, Gеrоdоt asarlarida «Malika Tomaris», Ktеsiy hikоyalarida esa «Malika Sparеtra» bоshchiligidagi ayollar qoshinlari togrisida tolqinlanib yozadilar. “Tomaris” qissasining qisqacha mazmuni shundan ibоratki, Tomaris milоddan avvalgi V1 asrda Massagеt xalqiga bоsh bolgan Хоrazmga tajоvuz qilgan Erоn shоhi Kirga qarshi mardоna kurash оlib bоrgan Malikadir. Bu ayol haqida qadimgi grеk tariхchisi Gеrоdоt ozining «Tariх» kitоbida «Kirning massagеtlarga qarshi yurishi” dеgan sarlavha оstida hikоya qiladi.Strabonning o’zbek davlatchiligi haqidagi ma’lumotlari qimmatli bolib, uning ta’kidlashicha massagеt va sak qabilalari ittifoqiga хоrazmiylar ham kirgan. Ahamоniylar davrida хоrazmiylarning yangi tolqini Amudaryo etaklariga janubdan kеlgan dеgan fikrlar ham mavjud. Lеkin bu fikr hali arхео-lоgik jihatdan isbоtlangan emas.Gеkatеy va Gеrоdоtlar хоrazmiylarni Orta Оsiyo janubiy rayоnlari qabilalari bilan alоqalari togrisida ma’lumоtlar beradilar. Gеkatеy korsatishicha, milоddan avvalgi VI asrda хоrazmiylar parfyanlardan sharqda yashaganlar. Strabоn Хоrazmiylarni etnik jihatdan “sak va massagetlar”ga mansubligini korsatadi.O’zbekiston hududi ham Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat ochoqlaridan hisoblanadi. Lekin, uning qadimiy madaniyati haqida ma'lumotlar juda kam saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida ma'lum darajada yozma ma'lumotlarga egamiz.Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saqlangan ma'lumotlarga qaraganda qadim zamonlarda hozirgi O’zbekiston hududida istiqomat qilgan sak, massaget va boshqa qabilalar urugchilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shugullanganlar. Bu davrning oziga xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz hududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik — zardushtiylik dini paydo boldi va keng tarqaldi.Ahamoniylar va ularning mahalliy noiblari baribir aholini tola itoatda tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr ortalariga kelib Xorazm mustaqillikni qo`lga kiritib oldi. Sak va massagetlar ham oz ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron huktmdorlari bilan yurtimiz xalqlari ortasida uzluksiz davom etgan urushlar Ahamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi 336-323-yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi.Iskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324-yy.) yurtimiz ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga ta'sir korsatdi: katta yer egalari bolmish mahalliy aslzodalarning mavqei yanada mustahkamlandi.Ma'lumki, Iskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323-yil 13-iyun) ma'lum vaqt (taxminan 75 yil) otgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda davlatlarga bolinib ketdi<sup>2</sup>.
Miloddan avvalgi taxminan 250-yili Buyuk Makedoniya saltanatining Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik e'lon qildi va Yunon-Baqtriya davlatiga asos soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yuqori oqimlarigacha bolgan yerlar va xalqlar qarar edi.Taxminan o’sha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati ham oz chegaralarini birmuncha kengaytirib oldi. Evtidern, Demetriy va Evkradit zamonida Sogdiyona, Baqtriya, Araxosiya (hozirgi Afgonistonning garbiy qismini oz ichiga olgan hudud) va Ariya (hozirgi Afgonistonning markaziy qismi), boshqacha soz bilan aytganda hozirgi O’zbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi hamda Afgonistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi.Yunon-Baqtriya davlatining ichki ahvoli u qadar mustahkam emas edi. Mahalliy xalq bilan yunon-makedoniyalik hokimlar ortasidagi ziddiyat tobora chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qozgolonlar kuchaydi. Xalq harakati, ayniqsa, Sogdiyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr oxirlari va I asr boshlarida Sogdiyona mustaqillikni qolga kiritishga muvaffaq boldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa olkalarida ham mustaqillik uchun kurash kuchaydi.Tariximizning keyingi davrlarida, Yunon-Baqtriya davlati ornida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topganligi haqida yunon va rim olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlarida ham qimmatli ma’lumotlar keltiriladi. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashhurdir<sup>3</sup>. Kushonlar davlatiga hozirgi O’zbekistonning katta qismi, Afgoniston, Shimoliy Hindiston va Pokistonning shimoli-garbiy qismi qaragan bolib, ayniqsa Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka hukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin, milodning II asri ortalarida bu davlatning ham inqirozi boshlandi va IV asrga kelib mayda davlatlarga bolinib ketdi.
Miloddan avvalgi II—I asrlarda Fargonada ham mustaqil davlat bolgan. Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Fargonada hunarmandchilik, ayniqsa dehqonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bolib, uning 70 ga yaqin katta-kichik shaharlari Kuba-Quva, Gaushan-Ozgan, Ershi - Marhamat, Goy-Shan - Koson va boshqalar bolgan. Mahalliy xalq dehqonchilik va bogdorchilik bilan shugullangan, arpa, bugdoy, sholi, beda, uzum, anor, poliz ekinlari va boshqalarni yetishtirgan.O’zbekistonning antik davrdagi tarixini organishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarning asarlari muhim manbaa bolib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma'lumotlami keltiramiz.Geradot (miloddan avvalgi 490-480-yillar ortasi-425-y.) - yirik qomusiy olim, tarix fanining "ota"si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shahridan, 455—447-yillari Yevropa, Osiyo va Misr boylab sayohat qilgan.Geradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya, Misr, Ossuriya, Vavilon, Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan avvalgi 479-yilgacha bolgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat "Tarix" nomli asari bilan shuhrat topgan. Bu asar umumiy tarix yonalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot, Sitseronning (miloddan avvalgi 106-43-yy.) sozlari bilan aytganda, tarix fanining "ota"si hisoblanadi.Geradot, garchi ozi bayon etayotgan voqealar ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni togri bayon etishi, o`zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtayi nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi.Geradotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bolmish agrippiylar, issedonlar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi, urf-odatlari hamda qoshni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.Gerodotning tarixiy an’analarini davom ettirgan yunon tarixshunosi Ktesiy Kichik Osiyodagi Knid shahridan bo’lgan⁴. U miloddan avvalgi 414 yildan boshlab, ahamoniylar podshosi Artakserks II saroyida tabib vazifasini bajargan. Podsho saroyida u Sharq chegaralarida joylashgan uzoq shaharlar, davlatlar va xalqlar haqida kop hikoyalar eshitgan. Erondan yurtiga qaytganidan keyin Ktesiy qadimgi forslar tarixini yoritishni rejalashtirgan. Ammo toplangan ma’lumotlar aynan forslardan tashqari keng tarix tasavvuriga asos solgan.Ktesiy keltirgan ma’lumotiga kora eron podshosi Kir miloddan avvalgi VI asrda saklar podshosi Amorgning xotini Sparetra bilan jang qilgan. Kir shu jangda halok bolgan, uning olimini Tomaris bilan jangiga aloqasi yoq deb aytib otgan. Bular Gerodot keltirgan ma’lumotlarga butunlay qarama-qarshi.Bundan tashqari Ktesiy Baqtriya davlati haqida ham yozib qoldirgan. U ossuriyalik podshoh Nin Belidning Baqtriyaga harbiy yurishi haqida sozlab, Nin baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganini aytadi. Semiramida miloddan avvalgi IX-VIII asr boshlarida Ossuriya malikasi bolgan. Ninning Baqtriyaga qarshi yurishida Semiramida ham qatnashgan va ular Baqtriya podshosi Aksiart bilan obdon urushganlar. Xullas, Baqtriya davlatida hukmronlik qilgan sulolalar haqida haqiqatdan kora afsonalar koproq uchraydi.Qadimgi yunon tarixchilaridan Gekatey Milet shahridan bolib, (miloddan avvalgi VI-V asrlar)olimlarning fikriga kora birinchi bolib ahamoniylar olkalarining royhatini keltirgan va qadimgi Sharq xalqlari haqida xabar qilgan. Ular orasida Orta Osiyo xalqlari haqida ma’lumotlar ham bor.
Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sitsiliyaga qarashli Argiriya shahridan. U "Tarixiy kutubxona" nomli 40 kitobdan iborat asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yonalishida yozilgan bu asar, asosan Yunoniston va Rimning qadim zamonlaridan to milodning I asr ortalarigacha bolgan tarixini oz ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek, O’zbekistonning qadimiy xalqlari skif, sak, massaget, baqtriyaliklar, yurtimizning Eron bilan bolgan munosabatlari haqida qimmatli ma'lumotlar bor.Diodorning mazkur asari kop jihatlari bilan kochirma-kompilyatsiya hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan tashqari, kop hollarda bayon etilayotgan voqealar uzviy boglanmay qolgan. Shunga qaramay, bu asar dalillarga boy va katta ilmiy ahamiyatga egadir.Diodorning asari tola holda bizning zamonamizgacha yetib kelmagan. Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida hikoya qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron urushlari (miloddan avvalgi 500-449)da to miloddan avvalgi 301-yilgacha bolgan tarixini oz ichiga olgan 11-20-kitoblarigina saqlangan, xolos.Polibiyning "Umumiy tarixi" daliliy ma’lumotlarga boyligi, voqealarning nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir.Unda Oks—Amudaryo va Yaksart — Sirdaryo haqida, Antiox 1 ning Baqtriya podshohi Eftidemga qarshi harbiy yurishi haqida muhim ma’lumotlar bor.Uning yozishicha sak podsholari Saksafar (Xorazm hukmdori), Amorg(saklar podshosi), Tomaris (massagetlar malikasi), Doroga (Dorush)qarshi kurash rejasini tuzib turganlarida , ular huzuriga Shiroq ismli otboqar keladi va agar oilasi va tirikchiligidan xabar olib turishga va’da berilsa, yakka ozi dushman xavfini qaytarishga urinib korajagini aytadi. Podshohlar taklifini qabul qilib, qasam ichadilar. Shiroq afsonasi haqida biz faqat Poliyenning ma’lumoti orqaligina bilishimiz mumkin⁵.
Strabon (miloddan avvalgi 63 - milodning 23) qadimgi Yunonistonning atoqli geograf olimlaridan, asli amosiyalik (Pont podshohlarining qarorgohlaridan), nufuzli va badavlat oiladan chiqqan, mashhur yunon faylasufi Aristotelning (miloddan avvalgi 384-322) shogirdi, qariyb 80 yil umr korgan.Strabonni dunyoga tanitgan uning 17 kitobdan iborat "Geografiya" nomli asarida Osiyo mamlakatlariga katta orin berilgan. Strabon Polibiyning "Umumiy tarix"ini davom ettirib, unga miloddan avvalgi 146—31-yillar orasida bolib otgan voqealarni qoshgan. Afsuski, bu muhim asar bizning zamonimizgacha yetib kelmagan, lekin uning ayrim qismlari, xususan O’zbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim parchalar olimning "Geografiya" nomli asariga kirib qolib saqlangan.Strabonning "Geografiya"sida Girkaniya, Parfiya, Baqtriya va Margiyonaning tabiiy holati, shaharlari, qisman ularga borish yollari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart daryolari haqida, O’zbekistonning qadimiy xalqlari - sak, massaget, day, atasiya, toharlar hamda xorazmliklar va ularning kelib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va e'tiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning birinchi choragidagi ichki ahvoli va ozaro munosabatlari haqida muhim va qimmatli ma'lumotlar mavjud.
Pompey Trog ( milodgacha 1-milodning I asrlari ortasida yashab otgan) - "Filipp tarixi" asari bilan mashhur bolgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu asar afsonaviy Ossuariya podshohlari zamonidan to Rim imperatori Avgust (miloddin avvalgi 63 — milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bolib otgan voqealarni bayon qiladi, lekin asosiy e'tibor Yunonistonning makedoniyalik Filipp II (miloddan avvalgi 359— 336) va Iskandar Zulqarnayn davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan.Mazkur asarning qimmati shundaki, u bir talay noma'lum kitoblarga suyanib yozilgan, Rim, Yunoniston kabi yirik davlatlarning paydo bolishi va tarixini keng yoritib bergan. Muhimi shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini aytadi. Pompey Trog tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb hisoblagan."Filipp tarixi"da skiflar, Baqtriya, Iskandar Zulqarnayn davrida Baqtriya va Sogdda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulqarnayn vafotidan keyin yuz bergan voqealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning urf-odatlari, Parfiya podsholigining tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va Midiyaning ozaro munosabatlariga oid muhim ma'lumotlar mavjud. Bu ma’lumotlar juda qimmatli hisoblanadi.
Arrian Flaviy (taxminan 95—175) — yirik yunon yozuvchisi, tarixchisi va geograf olimi, asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U "Iskandar haqida", "Parfiyaliklar haqida", "Hindiston" va 7 jildlik "lskandarning yurishlari" nomli kitoblar muallifidir.O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini organishda Arrianning "Iskandarning yurishlari" nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi. Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.Faqat Arriangina Xorazmning hukmdori Farasman va uning mohir diplomatligi sabab, Xorazmning mustaqilligi saqlab qolinganligini yozib qoldirgan. Arrianning guvohlik berishicha miloddan avvalgi 329-yili Aleksandr Samarqandda turganida Farasman (Xorazm hukmdori) tashrif buyuradi. Xorazm hukmdori bu uchrashuv chogida Aleksandrga harbiy ittifoq tuzib, Qora dengiz tomon yurishni taklif qiladi. Sogdlik Spitamen qozgolonini bostirish bilan band bolgan Aleksandr Farsmanga tashakkur aytib, u bilan dostlik ittifoqini tuzadi. Shu bilan birga hozir Qora dengizga hujum qilish vaqti emas, deydi. Aleksandr ishonchini oqlagan Farasman yunonliklarning keyingi harbiy rejasi Hind zaminiga yurish ekanligini ham aniqlab oladi.
Asar panegrizm — maddohlik ruhida yozilgan. Muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini koklarga kotarib uluglaydi. U kop qolyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida yozilgan bolib, mavzu boyicha muhim va asosiy manbalardan hisoblanadi.Iskandarning Spitamendan maglubiyatga uchragani haqida ham yozgan.Arrian Flaviyning "Iskandarning yurishlari" asari nemis (Myuller Leyptsig, 1886) hamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 va M.E.Seigeenko M.-L., 1962) tillarida nashr etilgan.
Ptolomey Klavdiy (taxminan 90—160) - mashhur qomusiy olim, Aleksandriyada yashab ijod qilgan. U astronomiya, geometriya, fizika (optika, mexanika) hamda geografiyaga oid asarlar yozib qoldirgan.
Jahonga mashhur "Almagest" — "Al-majastiy" (18 kitobdan iborat, astronomiya va trigonometriya ilmlarini oz ichiga oladi), "Optika" (5 kitobdan iborat), "Germanlar haqida tushuncha" (3 kitobdan iborat) va, nihoyat, "Geografiya" shular jumlasidandir. Lekin, olimga shuhrat keltirgan asarlari "Almagest" va "Geografiya"dir.
"Geografiya"ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrogi uning 24-bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bagishlangan va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shahar, mamlakatlar va ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27ta xarita ilova qilingan.Ptolomeyning "Geografiya"sida Girkaniya, Margiyona, Baqtriya, Sogdiyona hamda skiflar mamlakatining geografik holati, Baqtriya va Sogdiyonaning mashhur shaharlari, shuningdek osha mamlakatlar va ular bilan tutash olkalar va ularning aholisi haqida asl va qimmatli ma'lumotlar keltirilgan⁶.
Kvint Kurtsiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqaynarning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari haqida 10 kitobdan iborat "Buyuk Iskandar tarixi" nomli asar yozib qoldirgan. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalangan.Kvint Kurtsiy Rufning asarida O’zbekiston hududining Iskandar Zulqarnayn qoshinlari tomonidan istilo qilinishi, xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan, Spitamen boshliq qozgolon keng yoritib berilgan.Kvint Kursiy Rufning guvohlik berishicha, Iskandar miloddan avvalgi 329-yilda Oks daryosidan kechib otayotganda askarlarga somon toldirilgan meshlarni tarqatishga qaror qiladi. Ular meshlar ustida daryodan suzib ota boshlaydilar.daryodan birinchi bolib kechib otganlar qoriqchilar xizmatini bajarib, boshqalarni kutib oladilar. Shu tariqa askarlar oltinchi kuni daryoning narigi qirgogiga otib olishga muvaffaq boladilar.
Kursiy Ruf miloddan avvalgi 327-yilda Orta Osiyoni toliq bosib olgach, mahalliy aholi vakillaridan viloyatlarga hokimlar tayinlagani haqida shunday deydi: “Iskandar baqtriylar viloyatini Artaboz idorasiga topshirib, bu joydagi qoriqchilar qoshini bilan birga ot-arava yuklarini qoldiradi. Ozi esa harakatdagi qoshinlarga yolboshchi bolib, Sogdiyona sahrosiga yol oladi”, deya xabar beradi.Bundan tashqari Arrian mahalliy aholining Iskandarning harbiy harakatlariga bildirilgan munosabatlari haqida bunday yozadi: “Tanais (Sirdaryo) ortidagi skiflar (saklar)davlatining podshosi makedonlar tomonidan daryo boyida solingan shaharni qullik boyinturugi bolishini sezib, uni vayron qilish va makedonlarni daryo qirgogidan uzoq masofaga quvib chiqarish uchun katta bir otliq qoshinga yolboshchi tayinlab, oz akasini yuboradi”.
Gay Pliniy Sekund (24—79) - rimlik mashhur yozuvchi, tarixshunos olim va davlat arbobi, 79-yili mashhur Vezuviy vulqonining otilib chiqishi natijasida yuz bergan umumxalq fojiasi vaqtida halok bolgan.Gay Pliniy Sekund — sermahsul olim, 20 kitobdan iborat "Germanlarning urushlari", ikki jilddan iborat "Pomponiy Sekundning hayoti" va 37 kitobdan iborat "Oddiy tarix" nomli asarlar yozib qoldirgani ma'lum.Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va Dunay boylari mamlakatlarining bosib olinishi tarixidan bahs yurituvchi "Germanlarning urushlari" nomli asari bizning davrimizgacha yetib kelmagan, lekin u Korneliy Tatsitning (taxminan 56—117) "Solnomalar" (imperator Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) Neronning halok bolishigacha (milodning 68-yili) bolib otgan voqealarni oz ichiga oladi) hamda "Germaniya" (unda german va boshqa qabilalarning tarixi bayon etilgan) nomli asarlari uchun birinchi manbaa bolgan."Pomponiyning hayoti"da Pliniy sobiq boshligi Pomponiy Sekundning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiladi. Bu asar ham bizning zamonamizgacha yetib kelmagan."Oddiy tarix" Gay Pliniy Sekundning shoh asari hisoblanadi va unda antik dunyo tarixi, iqtisodiy ahvoli hamda madaniyati bayon etilgan. Unda mullifning oz manbalariga jiddiy va tanqidiy munosabatda bolmaganligi, ayrim dalil va voqealarni buzib korsatilganligi sezilib turadi. Bu kitob antik dunyo tarixi boyicha keng ma'lumot beruvchi qomusiy asar sifatida e'tiborga sazovordir."Oddiy tarix"da O’zbekistonning ham qadimiy tarixi, unda yashagan xalqlar, masalan, skiflar, Oks — Amudaryo, Yaksart — Sirdaryo va skifcha joy nomlari, tabiiy boyliklari, Antioxiya shaharlarining barpo etilishi haqida qimmatli ma'lumotlar bor.Shunday qilib, qadimgi dunyo yunon-rim ilk yozma manbalari qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi bolib olkamizdagi elatlarning, alohida joylar, toglar, daryolar va kollarning, afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlarini, aholining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi togrisidagi ma’lumotlarni oz ichiga oladi⁷.
O’zbek davlatchiligi tarixi haqida eng qadimgi manbalar “Avesto”,Eron (Behustun qoyatosh bitiklari, Suza saroyi devorlaridagi yozuvlar va hokazo), hind, Xitoy manbalari qatoriga yunon-rim manbalarini ham kiritishimiz mumkin. Ulardan Gerodot, Ksenofont, Ktesiy, Polibiy, Diador, Arrian, Strabon, Pliniy, Plutarx, Kursiy Ruf, Pompey Trog va boshqa yunonlik va rimlik mualliflar qoldirgan yozma guvohliklar miloddan avvalgi 1 ming yillikning birinchi yarmidan boshlab o’tgan bir necha asrlik davrga oid ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Bularga: Gerodotning “Tarix”, Ksenofontning “Gretsiya tarixi”, “Anabasis” asari, Polibiyning “Umumiy tarix”, Arrianning “Aleksandr yurishlari”, Strabonning “Geografiya”, Plutarxning “Сравнительные жизнеописания ”, Poliyenning «Стратегеми Полиена», Kvint Kursiy Rufning “Aleksandr Makedonskiy tarixi” kabi asarlarni kiritishimiz mumkin. Yunon va Rim olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlari ma'lum darajada musulmon, shu jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Beruniy va boshqalarning ijodiga asos bo’lib xizmat qildi. Хоrazm tariхiga оid arхеоlоgik manbalardan kеyin qadimgi yunon-rim yozma manbalar alоhida o’rin egallaydi. Yozma manbalar оrasida o’zining qadimiyligi jihatidan «Оvastо» birinchi o’rinda turadi. Zоrоastrizm ,оtashparastlik) dinining muqaddas kitоbi (mil. avv. VI-IV asrlarda yozilgan) bo’lmish «Оvastо» O’rta Оsiyo, Erоn, Afg’оnistоn va Хоrazmning qadimgi tariхini o’rganishda qimmatli manba hisоblanadi⁸. Taniqli оlimlarning aksariyati «Оvastо» matnlari ahamоniylar hukmrоnligiga qadar Хarazm rahbarligida vujudga kеlgan qadimgi davlatlar ittifоqi hududida, sinfsiz jamiyatdan sinfiy jamiyatga o’tish sharоitida paydо bo’lgan dеb хisоblaydilar. Bu fikrga asоslangan hоlda fanda «Katta Xorazm” muammоsi vujudga kеldi. Bu muammо ham garchi yеtarli o’rganilmagan va to’la aniqlanmagan bo’lsada, ilmiy adabiyot sahifalaridan tushmayapti. Gerodоtning yozishicha «Хоrazmiylarga tеgishli» katta Akеs daryosining tеkisliklarida bir qancha qabilalar va хalqlarni birtashtirgan «Katta Хоrazm» («Ariylar yurti» yoki «AriyIar kеngligi» —«Оvastоda) vujudga kеlgan dеgan taхminlar mavjud. “Katta Хоrazm” ittifоqinig mavjudligiga hеch qanday shubha yo’q. Gеradоt tilga оlgan Akes daryosi Gerirud —Tеjan daryosi bo’lishi ehtimоldan hоli emas. Qadimgi Yunоn va Rim tariхchilari, shuningdеk kеyingi davrlarda esa Vizantiya, Arman, Arab mualliflarining asarlarida ham Хоrazm haqida qimmatli ma’lumоtlarni uchratish mumkin. O’rta Оsiyo Ariy ahоlisining bir qismi bo’lgan Хоrazmiylar mashhur qadimgi yunоn tariхchisi Gеradоtning (milоddan avvalgi V asr) «Tariх» kitоbida ham tilga оlinadi. Gеradоtning fikricha Хоrazmiylar O’rta Оsiyoda kеng vоdiylarni egallaganlar. Yirik qadimgi grеk tariхchisi Arrian Flaviy (taхminan 95-175 yy.) o’zining «Alеksandrning yurishlari» («Anabasis Alеksandra») asarida хоrazmlik pоdshоh Fratafеrn (Farasmоn) haqida va uning 1500 оtliq qo’shin bilan Alеksandr оldiga kеlganligi haqida hikоya qiladi. Rim tariхchisi Kvint Kurtsiy Ruf (milоdning 1 asri) o’zining «Buyuk Alеksandrning tariхi» asarida Хоrazm pоdshоhi Fratafern haqida, uni massagеt va sak qabilalarining Alеksandr zulmiga qarshi milliy оzоdlik harakatiga qo’shil-ganligi haqida hikоya qiladi. TUMARIS AFSОNASI Strabоnning fikricha Хоrazmliklar massagеt elatlaridan tashkil tоpgan ekan. To’maris afsоnasi ham Хоrazmliklar haqidadir. Erоn shоhi Kir o’z yurishida massagеt qabilalarini tоr-mоr qilishni o’ylab harakat qiladi. Kirning yurishi muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Dоrо ikkinchi marta yurish qilishga hоzirlanadi. Pоliеnning yozishicha Dоrоning hujumi хabarini eshitgan massagеt va saklarning uchta pоdshоsi Sansafar, Umarg va To’maris Kirning halоkati haqidagi rivоyatlarning pеrsоnajlari nоmlariga juda o’хshash. To’miris—Gеradоt tasvir-lagan massagеtlar «malikasi» To’marisning хuddi o’zginasidir. Umarg-Ktеsiy rivоyatlaridan birida saklar pоdshоsi Sakоfоrgga kеlganda, bu nоm, shubhasiz, Хоrazm Siyovushlari sulоlasidan Shaushafarning o’zidir. Shundan ma’lum bo’ladi-ki, dеrbеklarning ayol hokimi Хaumavarga, saklarning va Хоrazm hоkimi Dоrоning hujumiga qarshi ittifоq tuzib mudоfaa uyushtirganlar. Gеrоdоt, Ktеsiy va bоshqalarning yozishicha massagеtlarda ayollar yuqоri mavqеni egallaganlar. Massagеt qabilalari haqida ayolga hurmat kuchli bo’lgan. Shu tufayli bo’lsa kеrak, Gеrоdоt asarlarida «Malika To’maris», Ktеsiy hikоyalarida esa «Malika Sparеtra» bоshchiligidagi ayollar qo’shinlari to’g’risida to’lqinlanib yozadilar. To’maris qissasining qisqacha mazmuni shundan ibоratki, To’maris milоddan avvalgi V1 asrda Massagеt halqiga bоsh bo’lgan Хоrazmga tajоvuz qilgan Erоn shоhi Kirga qarshi mardоna kurash оlib bоrgan Malikadir. Bu ayol haqida qadimgi grеk tariхchisi Gеrоdоt o’zining «Tariх» kitоbida «Kirning massagеtlarga qarshi yurishi” dеgan sarlavha оstida hikоya qiladi. Mazkur hikоyaning kеng bayoni «Vеstnik drеvnеy istоrii» jurnalida bоsilgan, V. V. Latishеvning «Drеvniе pisatеli ,о Skifii i Kavkazе” maqоlalari siklida 1974 va uning qisqacha mazmuni «O’zbekistоn SSR tariхi», N. Mallaеvning «O’zbеk adabiyoti tarixi kitoblarida keltirilgan. Strabonning o’zbek davlatchiligi haqidagi ma’lumotlari qimmatli bo’lib, uning ta’kidlashicha Massagеt va Sak qabilalari ittifoqiga хоrasmiylar ham kirgan.