I jtimoiy fanlar

43

  

Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat-engilmas  kuch T-2008. 42b.

 

---

faoliyatida  ushbu  ulug’  turkiy  she’riyat  vakili  hamda  homiysining  ko’magi  va 

daldasi  katta  ahamiyatga  ega  bo’ldi.  Bu  davrda  Qutb  va  Haydar  Xorazmiylarning 

«Xamsa»  an’analarini  turkiy  she’riyatga  yoyish  harakatlari,  Sa’diy  «Gulistoni», 

Attorning  «Ilohiynoma»  (Sayid  Qosimiy)  va  «Mantiq  ut-tayr»  (Gulshahriy) 

asarlarining  tarjima  va  tatabbulari,  Nasimiyning  yuksak  irfoniy  she’riyati,  Atoiy, 

Sakkokiy,  Gadoiy,  Lutfiylarning  devonlari,  Xorazmiy,  Xo’jandiy,  Amiriy  va  Sayid 

Ahmad  «Ishqnoma»lari  (Muhabbatnoma»,  «Latofatnoma»,  «Taashshuqnoma», 

«Dahnoma»),  Amiriy  va  Yaqiniylarning  ramziy  munozaralari  va  boshqalar  turkiy 

mumtoz  she’riyatni  mintaqa  adabiyotining  yuksak  pog’onalariga  ko’targan  edi.  Bu 

davrda  Qur’onning  qator  turkiy  tafsirlari,  turkiy  tilda  payg’ambarlar  qissaci, 

axloqiy  va tarixiy  risolalar,  adabiyotshunoslikka  oid asarlar yaratilgan  edi.

44

 

 

Alisher  Navoiy  to  oxirgi  asari  bo’lmish  «Mahbub  ul-qulub»  yozilgunga 

qadar  o’zi  ham  «majoziy  ishq»  deb  ishlatib  kelgan  hodisani  umri  nihoyasida 

mohiyatan  alohida  ikki  turga  farqlab,  birini  «avom  ishqi»  va  ikkinchisini  «xavos 

ishqi»

 

deb  nomladi.  SHu  bilan  Farhod  va  SHirin,  Layli  va  Majnun  kabi  boshdan-

oyoq  pok  tuyg’ularga  yo’g’rilgan  «alohida  fazilat  egalariga  xos  ishq»ning 

ko’pchilik  odatda  ko’zda  tutadigan  yigit-qiz  orasidagi  oddiy  «oshiq-

ma’shuq»likdan  ham,  Oliy  haqiqatning  mutlaq  jamoliga  oshufta  tasavvuf  ahli 

intilishlaridan  ham  butunlay  farq  qiluvchi  mumtoz  bir  tuyg’u,  alohida  holat 

ekanligini  maxsus  ta’kid  etishga  erishdi.  Suqrot  tilidan  «haqiqiy  ishq»  yo’lida  bir 

vosita  sifatida  ta’rif  etilgan  «majoziy  ishq»  aslida  Navoiy  badiiyat  olamida 

mustaqil  hodisa  sifatida  o’zligini  namoyon  etdi.  Bu  hodisaning  mohiyati  shunda 

ediki,  unda  insonning  Oliy  haqiqatga,  Haqqa,  Borliqning  mohiyatiga  munosabati 

uning  o’zga  insonlarga,  atrof-voqelik,  mavjud  jamiyatga  munosabati  bilan 

uyg’unlik  hosil  qilardi.  Badiiy  ijod  mazmunidagi  mana  shu  teranlikka  erishish 

yo’li  «majoz  tariqi»  deb  nom  oldi.  Milliy  ma’naviyatimiz  takomilidagi  ushbu  eng 

yuksak  bosqichni  alohida  inson  ma’naviy  kamoloti  jarayoniga  tatbiq  etsak,  uni  biz 

bugungi  tilda  «mehr ma’rifati»  deb ataganimiz  ma’qul. 

 

―Avom‖  –  1)  omi  odamlar,  Alisher  Navoiy  nazdida  ijtimoiy  kelib  chiqishi, 

boyligi  va  amalidan  qat’i  nazar,  o’zligini  anglab  yetmagan,  ma’naviy  saviyasi  past 

bo’lgan  insonlar,  agar  kimki  o’zligini  anglab  yetmagan  bo’lsa,  o’zini  yeb-ichib, 

―kayfi  safo  qilib‖  yurishdan  ortiqqa  arzitmasa  -  hanuz  u  haqiqiy  shaxs  maqomiga 

ko’tarilmagan,  oddiy  bir  ―xudoning  mahluqi‖  darajasi  qolib  ketgan,  bunday 

insonlarning  jamlan-masi  esa  ―xalq‖  emas,  ―olomon‖  atalishga  loyiq  bo’ladi.  2) 

keyingi  davrlarda  yuqori  tabaqa  vakillari  orasida  ―qora  xalq‖,  past  tabaqa  vakillari 

ma’nosida ishlatila  boshlagan. 

 

―Xavos‖  –  1)  xos  kishilar,  Alisher  Navoiy  nazdida  o’zligini  anglab  yetgan,