I jtimoiy fanlar

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                 

20

 

Imom  al-  Gazzoliy  darslari.  «Ma’naviyat  tarkibi.»  Uzini  bilish.  Olloxni  bilish.  Bu  dunyoni  bilish. 

Oxiratni  bilish.  Moskva  - Sankt-Peterburg, «Dilya», 2007,  184 b.

 

21

 

 

―Kayhoniy‖,  ya’ni umumkoinot  miqyosidagi

 

---

1.2 

Markaziy Osiyoda yaratilgan qadim yozma adabiyotlarda ma’naviyat 

masalalari

 

Demak,  ma’naviyat  insonning  insoniylik  mohiyatini  belgilovchi  o’zak 

tomiri,  insonni  mustaqil  shaxs  sifatida  qiyofalanishining  bosh  manbai  desak, 

yanglishmas  ekanmiz.  Millat  ma’naviyati  esa  o’tmishda,  bugun  va  kelajakdagi 

ushbu  millatga  aloqador  barcha  shaxslar  ma’naviyatining  majmuidan  iborat, deyish 

mumkin.  SHu  bilan  birga  ajdodlarimiz  yana  qaysi  manbani  o’z  ma’naviyatlarini 

shakllantirishga  asos  qilib  olgan  bo’lsalar,  o’sha  manbalar  ham  millat 

ma’naviyatiga  bevosita  aloqador  bo’lib  qoladi.  Masalan,  xalqimiz  1300  yil  ilgari 

islom  dinini  qabul  qilgan  bo’lsa,  demak,  bu  e’tiqodning  asos  manbalari  bo’lmish 

Qur’oni  karim  va  Hadisi  shariflarsiz  milliy  ma’naviyatimizni  tasavvur  qilib 

bo’lmaydi.  Imomi  A’zam,  Imom  G’azzoliy,  Ibn  al-Arabiyning  ma’naviy  merosi 

haqida ham shunday deyish mumkin.   

Aslida  milliy  ma’naviyat  nazariyasini  yaratish  uchun  qaysi  manbalarga 

tayanish,  uning  asoslarini  qaerlardan  qidirish  kerakligi  Prezident  asarlarida 

avvalboshidanoq  aniq  ko’rsatib  berilgan edi va yangi kitobda yana birma-bir sanab 

chiqilgan.  Bu  manbalardan  eng  birinchi  va  asosiysi  buyuk  ajdodlarimiz 

merosidir.

22

  Buyuk  ajdodlarimiz  bizga  qoldirgan  ulkan  meros  –  milliy 

ma’naviyatimiz  nazariyasini  shakllantirish  uchun  butun  kerakli  unsur  va  tarkiblarni 

yaratib  qo’yipti,  faqat  uni  xolis  nazar  bilan  astoydil  qidirsak,  kifoya. 

Mustaqillikning  dastlabki  yillaridan  boshlab  muntazam  davom  etib  kelayotgan 

qutlug’  an’ana  –  ulug’  bobolarimiz,  dunyoga  dong  taratgan,  jahon  jamoatchiligi 

allaqachon  o’z  muqaddas  mulki  deb  tan  olgan  ma’naviy  meros  sohiblarining 

yubileylarini  mamlakat  va  jahon  miqyosida  nishonlash  haqidagi  farmonlar  va 

ularning  ijrosi  ayni  shu  masala  –  milliy  ma’naviyatimiz  sarchashmalariga  butun 

xalqimiz  va,  birinchi  navbatda,  yosh  avlod  e’tiborini  jalb  etish  maqsadini  ko’zda 

tutadi. 

Demak,  milliy  ma’naviyat  nazariyasini  biz  qandaydir  o’zga  yurtlarda 

yaratilgan  falsafiy  qarashlardan,  sobiq  SHo’rolar  davrida  bizga  tiqishtirilgan  

uydirma  mafkuralardan  keltirib  chiqarishga  urinmay,  o’z  xalqimiz  va 

millatimizning  azaliy  qadriyatlariga  murojaat  qilganimiz  maqsadga  muvofiqdir. 

Faqat  yuqorida  tilga  olingan    metodologik  yondoshuvni,  ya’ni    ulug’  ajdodlarimiz 

asos  qilib  olgan  ilm  va  imon  birligi,    naqliy    va  aqliy  bilimlar  uyg’unligi  tamoyilini 

nazardan qochirmasak bo’ldi. 

«Avesto»da  borliqning  yaxlitligi  va  bir  butunligi,  inson  hayotining  tabiat 

bilan  uyg’unligi  masalasi  odamning  ruhiy  olamiga  chambarchas  bog’liq  holda 

ko’rsatilgani  ko’p  narsani  anglatadi.  Bu  holat  insonning  ma’naviy  dunyosini 

                                                                 

22

 

M.Imomnazarov,  M.Lapasov,  M.Sobirova  «

MA’NAVIYaTSHUNOSLIK»  

  (Teoriya  i  istoriya natsionalьnoy duxovnosti) 

Toshkent - 2012

 

---

shakllantirishda  atrof-muhit  qadim  zamonlardan  buyon  qanday  kuchli  ta’sir 

o’tkazib kelganiga  yana bir bor e’tiborimizni  jalb  qiladi.

  23

 

Yurtimizdagi  bizga  ma’lum  ilk  shakllangan  yaxlit  ma’naviyat  tizimi 

―Avesto‖  kitobida  o’z  aksini  topgan.  Ammo  davr  asotir  tafakkur  davri  edi.  SHu 

sababli  bu  kitobda  bayon  etilgan  ma’naviy  qadriyatlar  tizimi  keyinchalik 

mushriklik  aqidalari  bilan  chalkashib  ketdi.    Masalan,  Zardusht  gohlarida  tilga 

olingan  7  amshosipandlar  mohiyatiga  e’tibor  qaratadigan  bo’lsak,  qadim  avesto 

tilida  Spinta  Maynyu  (Sipand  Miynu)  -  ―tafakkur  olami‖,  Ashah  Vahishta 

(Ardabehesht)  –  ―go’zal  haqiqat‖,  ―mukammal  nizom‖,  Vuhuvmana  (Bahman)– 

―ezgu  niyat‖,  Spinta  Ormaitiy  (Ispandormaz)  -    ―komil  aql‖,  Zashra  Vayrayah 

(SHahriyor)–  ―umid  dunyosi‖,  Amirmitota  (Amurdod)  –    ―umrboqiylik‖, 

―abadiyat‖,  Xavravatot  (Xo’rdod)  –  ―komillik‖,  ―to’g’rilik‖  ma’nolarini  anglatib 

kelgan.  Keyinchalik  kohinlar  talqinida  bularning  harbiri  ilohiy  xilqat  sifatida 

tasavvur  qilinib,  ularga  sig’inish  qoidaga  aylangan,  ya’ni  Zardusht  da’vatidagi 

yagona  Parvardigor  -  Axura  Mazda(ilohiy  bilim  egasi,  ma’nosida)ga  e’tiqod  qilish 

o’rniga  yuqoridagi  kabi  ma’naviy  qadriyatlarni  ilohlar,  ya’ni  sig’inish  ob’ektlariga 

aylantirish  holati  yuz bergan.

 24

 

Islom  dini  bu  sohada  masalani  oydinlashtirdi.  Qur’oni  karimning  nozil 

bo’lishi  bilan  umumbashariy  miqyosda    uzil-kesil  asotir  tafakkurdan  ilmiy 

tafakkurga  o’tishning  e’tiqodiy  asoslari  mukammal  tus  oldi.  Sunna  shakllangach, 

ma’naviyatga  oid  fanlarning  umummetodologik  asosi  -    naqliy    va  aqliy  bilimlar 

uyg’unligi  mustahkam  poydevorga  ega  bo’ldi.  Asta-sekin    ma’naviyatning  ilmiy 

nazariyasini  yaratish  harakati   boshlandi. 

Imom  G’azzoliy  har  sohada  baquvvat  olim  bo’lib  yetishdi.  U  o’z  davrining 

yetakchi  mutakallimi,  faylasufi,  faqihi  edi,  bu  fanlardan  madrasada  dars  berdi, 

ulug’  asarlar  yaratdi.  Ammo  o’zining  bu  ishlaridan  qoniqmadi.  Oxiri  madrasani 

tashlab,  uzlatga  chekindi,  xonaqohda  sufiylar  irfonini  o’zlashtirishga  kirishdi.  Va 

nihoyat  10 yil o’tib, o’z tajribalari asosida 40 kitobdan iborat ―Ihyoyi ulum ad-din‖ 

(Diniy  ilmlarning  qayta  tirilishi)  asarini  yozdi.  Bu  kitobda  bayon  qilingan  ilmni 

alloma  ―muomala  ilmi‖  deb  ataydi.  Mohiyatan  G’azzoliy  tilga  olgan  ―muomala‖  - 

insonning  Borliq  haqiqati  bilan  muomalasi,  ya’ni  o’z  davri  uchun  bugungi 

tilimizdagi  ma’naviyat  ilmi  edi.  Kitob  arab  tilida  yozilgan.  Keyinchalik  alloma  o’z 

kitobini  fors  tilida  soddaroq  va  qisqaroq  bayonini  yaratib,  uni    ―Kimiyoi  saodat‖ 

(Baxt-saodatga  erishish  kimyosi)  deb  atadi.  Ana  shu  kitobning  muqaddimasida 

ma’naviyatni  talqin  etishda  mutlaqo  yangicha  yondoshuv  taklif  etiladi.  ―Ko’ngil  –