I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

IX  BO ‘LIM 
BIOSFERA
1.  Biosfera  haqida  tushuncha
jB io sfera
  (yunoncha  «bios»  —  hayot,  «sfera»  —  shar  so‘zlaridan  olin- 
gan).  Bu  atamani  fanga  birinchi  marta  Avstriyalik  geolog  olim 
E. 
Zyuss 
tomonidan  kiritilgan.  U  yer  shari  hayot  qavatini  birinchi  boMib  biosfera 
deb  atagan  bo'lsada,  lekin  biosfera  haqidagi  ta’limotni  rus  akademigi 
V.I.Vernadskiy yaratgan va rivojlantirgan.
Biosfera  tirik  organizmlar  yashaydigan  va  ular  ta’sirida  o‘zgarib  tura- 
digan  yer  sharining  bir  qismi  hisoblanadi.  Yerdagi  hamma  biogeotse- 
nozlarning  yig'indisi  biosferani  tashkil  qiladi.  Shunday  qihb,  biosferaning 
elementar (eng  kichik)  birligi beogeotsenozlard'r./
Biosferaga  juda  qadimiy  bakteriyalardan  tortib,  odamgacha  boMgan 
organizmlar  kiradi./Biosfera  tirik  va  o‘lik  tarkibiy  qismdan  iboratf'Say- 
yoramizda  yashaydigan  hamma  tirik  organizmlaming  yig'indisi  (bak- 
teriyalar,  o'simliklar,  hayvonlar)  biosferaning  tirik  qismini  tashkil  etadi. 
Tirik organizmlar asosan  yerning  gazsimon  (atmosfera),  suyuq  (gidrosfera), 
qattiq  (litosfera)  qobiqlarida joylashganV Keyingi  ma’lumotlarga  qaraganda 
biosferaning  yuqorigi  chegarasi  dengiz  sathidan  22  km  balandlikda  tropo- 
sferada  va  paski  chegarasi  (litosferaning)  3—5  km  chuqurlikda  ham 
uchraydi  va  hatto,  okeanning  (gidrosfera)  11  km  chuqurligida  ham  hayot 
mavjuddir.| Biosferaning  eng  yuqori  chegarasida  noqulay  sharoitlarga  o‘ta 
chidamli  bakteriyalar  va  zamburug'lar  sporalari  uchraydi.  Biosferaning 
chegarasi  okeanlammg  eng  chuqur joylariga  va  litosferada  neft  bor bo‘lgan 
anoerob  bakteriyalar  yashaydigan  qismlarigacha  tarqalgan.  Biosferaning 
o'lik  tarkibiga  atmosferaning,  gidrosferaning  va  litosferaning  moddalar  va 
energiya  almashinuvi jarayonida qatnashuvchi  qismlari  kiradi.