I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Yer  osti  suvlari  yer  po'sti  qatlamlari  ichida  b o ig an   hamma  suvlar  yer 
osti  suvlar  deyiladi.  U lar  qattiq  (muz),  bug‘  hamda  suyuq  holatda  b o iish i 
m umkin.
Yer  osti  suvlarining  hajmi  60,0  min.  km3  Yer  osti  suvlari  yer  yuzasi- 
dagi  (daryo,  k o i,  botqoqlik)  suvlaridan,  yog'inlardan,  havodagi  suv 
b ugiarining  yer  ichiga  yoriqlar  orqali  kirib  quyuqlashib,  soiigra  suvga  ay- 
lanishidan  hosil  b o iad i.
Bunday  yo‘1  bilan  vujudga  kelgan  yer  osti  suvlarini  vadoz  (lotincha 
vodoz—«sayoz»  dem akdir)  yuzadagi  suvlar  deyiladi.  Vadoz  suvlar  yer 
yuzasiga  yaqin  b o ia d i  va  gurunt  suvlar  deb  ham  aytiladi.  Yer  osti  suvlari­
ning  bir  qismi  m agm adan  ajralib  chiqqan  suv  bugiarining  asta-sekin  yu- 
qoriga  ko'tarilib  sovishidan  hosil  b o iad i.  Bu  y o i  bilan  vujudga  kelgan  yer 
osti  suvlari  yuvenil  suvlar  deyiladi.
Yer  usti  va  yog'in  suvlar  yerga  singib,  tuproq  qatlamidan  qum   va 
mayda  yirik  shag'allar  orasidan  bemalol  o ‘tib  ketadi.  Bunday  qatlamlar suv
o  ‘tkazadigan  qatlamlar deb  ataladi.  Ba’zan  suv gilli  qatlamga  yetib  borgach, 
to 'x tab   qoladi.  C hunki  gil  suvni  deyarli  o'tkazmaydi.  Suv  o ‘tmay  to'xtab 
qoladigan  qatlam lar  suv  o'tkazm aydigan  qatlamlar  deyiladi.  G ranit,  qum - 
tosh,  gilli  slaneslardan  tarkib  topgan  qatlamlar  suv  o ‘tkazmaydi.  Yer  osti 
suvlari  suv  o'tkazm aydigan  qatlamga  yetganda  to ‘planib  suvli  qatlamni  vu­
judga  keltiradi.
Yer  osti  suvining  bir  qancha  turlari  bo‘lib,  ular  orasida  eng  ko‘p 
tarqalganlari  bosimsiz  gurunt  (sizot),  qatlamlar  orasidagi  bosimli  yer  osti 
suvlari  (artezian  suvlar)  xarakterlidir.  G runt  suvlari  (sizot  suvlar)  yer  betiga 
yaqin.  Eng  ustki  qatlam lar  orasida  (30—100  m  chuqurlikkacha)  boiadigan 
suvlardir.
O 'rta  Osiyo  sharoitida  grunt  suvlari  erta  bahorda  qorlar  eriganda,  ba- 
horgi  yom g'irlardan  keyin  yuqoriga  ko'tarilsa,  aksincha,  yozda  ancha 
pastga  tushib  ketadi.

---

Artezian  suvlaming  minerallanish  darajasi  turlicha  bo‘ladi.  Yer  betiga 
yaqin  (100—600  m  chuqurlikda)  b o ig an   suvlar chuchuk.  1  litrida  1  gramm 
tuz  b o iad i.  Bu  suvlarda  ko'proq  gidrokarbonat,  xlorid  tuzlari  bor.  Lekin 
suv  qancha  chuqurlikdan  chiqsa,  uning  minerallanish  darajasi  shuncha  or- 
tib  boradi.  1  litr  suvda  50  gramm  har  xil tuzlar  bo'ladi.  M inerai  suvlar  shi- 
fobaxsh  xususiyatga  ega.  Chuqurlashgan  sari  suv  issiq  b o'lib,  harorati 
300°C  ga yetishi  mumkin.
Yer osti  suvlarining joylaslush  sxemasi.
Yer  osti  suvlari  quruq  iqlimli  tum anlar  uchun,  ayniqsa,  aham iyati 
katta,  chunki  bunday  suvlar  bilan  hatto  ekin  dalalarini  ham   sug'orish 
mumkin.  Markaziy  Osiyoda  ko'plab  (artezian  quduqlari)  qazilib,  aholi  va 
chorva  mollari  suv  bilan  ta ’m inlanm oqda,  ekinlar  sug'orilm oqda.  0 ‘rta 
minerallashgan  suvlardan  davolash  maqsadida  foydalanilmoqda.  Yer  osti 
suvlari  qattiq  (muzlagan)  holatda  ham  uchrashi  mumkin.  Yer  osti  suvi 
0 ‘rta  yillik  harorati  0°C  dan  past  bo‘lgan  yerlarda  muz  holida  uchraydi. 
Bunday  joylar  Yevrosiyoning  shimolida,  Shimoliy-Sharqida,  Amerikaning 
Shimoliy qismida,  Antarktidada  uchraydi.
Bunday  joylar  abadiy  muzliklar  deyiladi.  Muzlab  yotgan  yerlarning 
qalinligi  600—800  metrga  yetadi.  Yer sharining  25  %  maydoni  ana  shunday 
doimiy muzlab  yotgan  yerlardir.
Muzliklar  Quruqlikdagi  suvning  ko'pchilik  qismi  (24  min.  km 3)  m uz 
holidadir.  Bu  esa  planetamizdagi  barcha  chuchuk  suvning  25  %dir. 
Muzliklarning  ko‘pchiligi  Antarktidada,  Arktikada  bo'lib,  Osiyoning  tog‘li 
o'ikalarida  Qoraqum ,  Tyan-Shan,  Pom ir,  Himolay,  Oltoy,  Kavkaz  va 
boshqa  tog‘larda  ham   muzliklar bor.
Yer  sharida  eng  katta  tog‘  muzliklari  Qoraqum  tog'laridagi  Siachen 
(uzunligi  75  km),  Pomirdagi  Fedchenko  (77  km),  Tyan-Shandagi  Inilchik 
65  km)  muzliklardir.
Markaziy  Osiyo  tog'laridagi  hozirgi  zam on  muzliklarining  um um iy 
maydoni  16x562  km 2.  Bu  esa  Kavkaz  tog'laridagi  m uzliklardan  9,5  m arta, 
Oltoy  muzliklaridan  esa  28  m arta  ziyoddir.  Markaziy  Osiyo  muzliklarining 
48  %,  Pom ir tog'larida  46  %,  T yan-Shan  tog'larida  va  6  %  Oloy  to g ia rid a

---

joylashgan.  Fedchenko  muzligining  uzunligi  77  km,  eni  2—5  km,  qalinligi
0,5  km  bo'lib,  dunyoda  eng  katta tog‘  vodiy  muzligidir.
Botqoqliklar.  Yer  ustida  namgarchilikka  moslashgan  o ‘simliklar  o ‘sib 
yotadigan  o ‘ta  zax  yerlar  botqoqliklar  deb  ataladi.  Botqoqliklaming  hosil 
b o iish i  uchun  relyef  tekis  b o iish i;  a)  kelgan  suvga  nisbatan  bugianish 
kam  boiishi,  b)  suv  o ‘tkazmaydigan  qatlam  yer  yuzasiga  yaqin  joylashishi 
lozim.  Botqoqliklar  ko‘l  tagiga  qum   loyqalari  cho'kib,  uniiig  sayozlanishi- 
dan  ham  hosil  b o iish i  m um kin.
Botqoqliklarda  qam ish,  savagich,  qug‘a,  qiyoq,  mox  va  boshqa 
o'sim liklar  o'sadi.  Botqoqliklar  asosan  Shimoliy  zonada joylashgan  hudud- 
larda:  Rossiya,  Ukraina,  Belorusiya,  Boltiq  bo'yi  mamlakatlarida  uchraydi. 
Ana  shunday  yuqorida  nom i  zikr  qilingan  m am lakatlarda  2,5  mln  km2 
yerni  botqoqliklar  egallaydi,  yoki  umumiy  maydonining  10  %  demakdir. 
M arkaziy  Osiyoda  botqoqliklar  faqat  Amudaryo,  Sirdaryoning  quyi 
qismlarida  uchraydi.
G ‘arbiy  Sibir  tekisligining  70  %  maydoni  botqoqlashgan  b o isa,  Ros­
siya  tekisligining  miqdori  shim olda  2 0 -5 0   %,  Kareliya  va  Kola  yarim 
orolida  esa  30  %ga  yetadi.  Botqoqli  yerlar  to rf  zaxirasiga  boy  b o iib   xalq 
xo'jaligida  muhim  ahamiyatga  egadir.
K o ila r  quruqlikning  suvga  to ig a n   va  dengiz  bilan  bevosita  tutashm a- 
gan  chuqurliklariga  ko ‘liar deyiladi.
Yer  sharidagi  k o ilam in g   maydoni  2,7  mln.  km 2  b o iib ,  ulaming  bu- 
tu n   quruqlik  maydonining  1,8  %ni  ishg‘ol etadi.
K o ila r bir  necha  xil  b o ia d i.
1.  Tektonik  k o ila r,  bularga  Kasbiy,  Baykal,  Buyuk  ko‘llar,  Onega, 
Ladoga,  Issiqkoi,  Orol,  Balxash  k o ilari  misol  b o ia d i.  Tektonik  y o i  bilan 
paydo  b o ig an   k o ila r  ju d a  katta  va  chuqur  bo'ladi.  Darhaqiqat,  Kasbiy 
k o iin in g   maydoni  371  m ing  km 3,  b o iib   dunyodagi  eng  katta  ko‘1  hisobla- 
nadi.  Baykal  k o ii  dunyodagi  eng  chuqur  k o i  b o iib ,  uning  chuqurligi 
1620  m.
2.  Uchgan  vulqon  konuslari  suv  bilan  to ig a n d a   ham  k o ila r  vujudga 
keladi.  Kamchatka  yarim  orolidagi  Kronoki  ko‘li  xuddi  shunday  y o i  bilan 
paydo  boigan.
3.  T o‘g‘on  k o ila r  katlavanasi  tog*  qulab  tushib,  daryo  vodiysini  to ‘sib 
qo'yishidan  hosil  b o iad i.  Bunday  koilarga  Pomirdagi  Sarez  ko'li  (chuqur­
ligi  505  m),  Z u rk o i,  Y ashilkoi  misol  boiadi.
4.  M orena  k o ila ri.  Asosan  antropogen  davrda  materikning  muzliklari 
ta ’sirida  paydo  b o ig a n   chuqurliklarning  suv  bilan  to iish id an   hosil  boig an  
bu  xildagi  koilarga  Skandinaviya  va  Taymir  yarim  orollaridagi,  Seliter,  Il­
m en,  Pskov,  Tyupozero  k o ila ri  kiradi.
5.  Karet  k o ila ri.  O hak,  gips  kabi  suvda  tez  eriydigan jinslar  tarqalgan 
yerlarda  vujudga  keladi.  Suv jinslam i  eritib,  konus  yoki  varonkasimon  chu- 
qurliklar  hosil  qiladi,  so‘ngra  u lar  suv  bilan  to iib   k o ig a   aylanadi.  Bunday 
k o ila r  Qrim  Yarim  oroli  va  Shimoliy  Kavkazda  uchraydi.
6.  Ba’zi  ko‘llar  tekislikda  oqadigan  daryolaming  eski  o ‘zanlarida  ham

---

vujudga  keladi.  Bunday  qoldiq  k o ila r  Am azonka,  Missisipi,  Volga,  A m u- 
daryo  va  Sirdaryo  kabi  daiyo  vodiylarda ju d a  ko‘p.
7.  Daryo  etagini  dengiz  suvi  bosishi,  so'ngra  daryoning  quyi  yerlarida 
qum   tili  orqali  Limanning  dengizdan  ajralib  qolishi  tufayli  vujudga  keladi- 
gan  liman  ko ilari.  Masalan,  Qora  va  Azov  dengizining  past  qirg'oqlarida 
hosil  b o ig an   Hojibiy,  Kuyangik,  Yes  kabi  lim an  koilari  mavjud.
8.  Kishilar  vujudga  keltirgan  sun’iy  k o ila r  suv  omborlari  antropogen 
k o ila r  deyiladi.  Bu  xildagi  ko‘llarga  Kariba,  Asvon,  Bratsk,  Qayraqqum, 
Chordara,  Chorvoq,  Kattaqo‘rg‘on,  Quyimozor,  Uchqizil,  Janubiy  Surxon, 
Pachkamar,  Tuyabo‘g‘iz  (Toshkent  dengizi)  va  boshqa  suv  om borlari  misol 
b o ia  oladi.
Suv  almashinish  xarakteriga  qarab  k o ila r  oqar  va  oqm as  koilarg a 
bo'linadi.  Agar  k o id a n   suv  oqib  chiqsa  oqar  k o i  deb  ataladi.  Bunday 
ko in in g   suvi  chuchuk  boiadi.  Baykal,  Onega,  Antario,  Viktoriya,  Ilm en, 
Jeneva,  Sarez  ko'llari,  Z u rk o i,  Y ashilkoi  oqar  koilarga  kiradi,  aksincha, 
ko ig a  daryo  quyilsa-yu,  lekin  undan  suv  chiqmasa,  oqmas  ko‘1  deb  ata­
ladi.  Kaspiy,  Orol,  Issiqkoi,  Balxash,  Sariqamish  va  boshqalar  oqmas 
koilarga  misol  b o ia   oladi.  K o ila r  yog'inlardan,  daryolardan,  yer  osti 
suvlaridan  to ‘yinadi.
Suvning  minerallashish  darajasiga  qarab,  ko'llar chuchuk,  sho'rtang va 
sho‘r  (mineral)  koilarga  bo‘linadi.  Agar  suvning  sho'rligi  0,3  % dan  kam 
b o isa ,  u  chuchuk  k o i   deyiladi,  bunday  k oilarga  Baykal,  Onega,  Ladoga, 
Sevan,  Sarez  k o ila ri  kiradi.
Suvning  tarkibida  tuzlarning  m iqdori  0,3  %dan  24  %gacha  b o ‘lsa, 
bunday  k o i  sho‘rtang  k o i  deyiladi.  Bunday  koilarga  Kaspiy,  Orol,  Is­
siq k o i,  Sariqamish  koilari  kiradi.  N ihoyat,  suvi  tarkibida  tuzlarning 
miqdori  27  %dan  ortiq  boisa,  u  sh o 'r  k o i   deyiladi.  Bunday  k oilarga  O iik  
dengiz,  Elton,  Bosqunchoq  koilari  kiradi.
K o ila r  xo‘jalikda  katta  ahamiyatga  ega.  Ulardan  qadim   zam onlardan 
beri  kishilar baliq  ovlashda  foydalanib  kelmoqdalar.  K oilardan  tuz  olishda, 
davolanishda,  dalalam i  sug'orish,  shahar  va  qishloq  aholisini,  zavod  va 
fabrikalarni suv bilan  ta ’minlashda  foydalaniladi.
Daryolar.  Tabiiy  chuqurliklarda  harakat  qiladigan  doimiy  suv  oqimiga 
daryo  deyiladi.  Daryolar  buloqlardan,  sizot  suvlaridan,  botqoqliklardan, 
koilardan,  doim iy  qor,  muzliklardan  boshlanadi.  Agar  daryolar  k o i   va 
muzlardan  boshlansa,  sersuv,  aksincha,  buloqlardan,  sizot  suvlaridan  bosh- 
lansa,  kam  suv  boiadi.  Ba’zi  daryolar,  chunonchi,  Zarafshon,  Qash- 
qadaryo  suvi  k o ig a,  dengizga  yoki  daryoga  oqib  borm asdan  sug‘orishga 
sarf bo‘lib  tugab  ketadi.  Yer  sharidagi  eng  uzun  daryo  Afrikadagi  N il  (667 
km)  daiyosidir.  Rossiyadagi  Lena  daryosining  uzunligi  4400  km,  Markaziy 
Osiyo  daryolari  orasida eng  uzuni  Sirdaryo  (2982  km).
Braziliyadagi  Amazonka  yer  sharidagi  eng  sersuv  daryodir  (sekundiga 
o ‘rtacha  120,000  m).  Rossiyada  Yenisey  (17,400  m)  Markaziy  Osiyoda  esa 
Amudaryo  (1330  m)dir.  Daryo  o'zanida  m arm ar,  granit,  slanes  kabi  qattiq 
jinslar  bilan  bo‘sh jinslar  aralash  uchrasa,  zinapoya  kabi  o ‘zan  vujudga  ke-

---

ladi.  Bu  zinapoyalar  qiya  va  kichik  bo‘lsa,  ostonalar,  aksincha,  katta  va  tik 
bo‘lsa  sharsharalar deb  ataladi.  Yer sharidagi  eng  katta  sharsharalardan  bit- 
tasi  Afrikaning  Zambezi  daryosidagi  Viktoriya  (122  m)  sharsharasidir. 
M arkaziy  Osiyoning  Arslonbob  soyidagi  katta  sharsharaning  balandligi 
50  m,  Chotqol  daryosining  o ‘ng  irmog'i  Boltov  soyidagi  sharsharaning 
balandligi  40  m.
Yer  sharida  eng  sersuv  va  suv  yig'adigan  havzasi  eng  katta  daryo 
Janubiy  Amerikadagi  Amazonka  daryosidir.  Uning  o 'rtacha  yillik  suv  sarfi 
sekundiga  120.000  m 3.  Havzasining  maydoni  7180  ming  km3.
Yer  sharidagi  eng  uzun  daryo  Afrikadagi  N il  daryosidir  (6661  km). 
U ndan  keyin  Missisipi  (6420  km ),  Amazonka  (6400  km),  Yanszi  (5800 
km)  turadi.
Amazonkadan  keyin  sersuvligi  jihatidan  ikkinchi  o ‘rinda  Afrikadagi 
Kongo,  uchinchi  o'rinda  Osiyodagi  Yenisey turadi.
Rossiya  daryolari  ichida  eng  uzuni  Lena  (4400  km)  bo‘lib,  dunyoda 
oltinchi  o ‘rinda  turadi.  Yenisey  daryosi  eng  sersuv  bo‘lib,  uning  yillik  suvi 
585  km 3 va dunyoda  8  o ‘rinda  turadi.
Markaziy  Osiyoda  eng  sersuv  daryo  bu  Amudaryodir.  Uning  o ‘rtacha 
yillik  suv sarfi  sekundiga  1330  m 2.  Sirdaryoniki  esa  430  m 3dir.
Amudaryoning  uzunligi  2540  km,  Sirdaryoniki  2982  km.
Daryolar  muhim   tabiiy  resurslardir.  Shu  bilan  birgalikda  daryolardan 
yerlam i  sug'orishda,  energiya  olishda,  transportda,  aholini  va  sanoatni  suv 
bilan  ta ’minlashda,  baliq  ovlashda  va  boshqalarda  foydalaniladi.
Daryo  suvi,  eng  aw alo ,  kishilaming  va  sanoatning  chuchuk  suvga 
b o ‘lgan  talabini  qondirishda  m uhim   ahamiyatga  ega.  Hozirgi  vaqtda  bir  ki- 
shining  ichishi  va  ovqat  tayyorlaslii  uchun  sutkasiga  2,5—3  litr  suv  sarflan- 
m oqda.
Agar  kishilarning  maishiy  iste’moli  uchun  sutkasiga  200  1,  oziq-ovqat 
va  savdoda  100  1,  ko‘chalarga  sepish  va  daraxtlami  sug'orish  uchun  100  litr 
sarf bo'layotgani  hisobga  olinsa,  yer  shari  bo'yicha  bir  kishi  sutkasiga  400 
litr suv  sarflaydi.
Sanoat  korxonalari  esa  bundan  ham  ko‘proq  iste’mol  qiladi.  Hozir 
butun  dunyo  bo'yicha  sanoat  korxonalari  yiliga  400  km 3 suv  olib,  shundan 
40  km 3  daiyoga  qaytib  qo'shilm aydi.
0 ‘zbekistonda  m ustaqillikka  erishilgandan  keyin  sanoat  obyektlari  va 
aholini  suvga  b o ‘lgan  talabini  qondirish  m aqsadida  ko‘pgina  ishlar  qilin- 
m oqda.  Aholi  yashaydigan  joylarga  kanallar  qazib  suv  olib  borilmoqda. 
A rtezian  quduqlari  qazib  qishloq  aholisi  ham   toza  ichimlik  suvi  bilan 
t a ’m inlanm oqda.  Y erlarni  sug‘orishda  daryolam ing  aham iyati juda  katta. 
H o zir  yer  sharida  200  m ln   gektarga  yaqin  yer  sug‘orilmoqda.  Bulling 
u ch u n   h ar  yili  2300  km   kub  sarflanm oqda.  S hundan  1/4  qismi  yana  yer 
ostiga  shim iladi  va  daryo la rga  qaytib  q o ‘shiladi,  3 /4   qismi  esa  butunlay 
sarflanib  ketadi.  Q ozog'iston  va  M arkaziy  Osiyoda  ham   sug‘oriladigan  yer- 
lar  ko‘p  bo‘lib,  lekin  bu  o ‘lkada  suv  resurslari  cheklangan.  Janubiy  Q o- 
zog'iston  va  Markaziy  Osiyo  daryolarining  yillik  suv  resursi  140  km 3

---

atrofida.  O 'zbekistonda  4,5  min.  km 2  ga  yaqin  sug‘oriladigan  yer  mavjud.
Daiyolam ing  energetik  ahamiyati  ham   muhimdir.  Yer  sharidagi 
daryolarning  um um iy  potensial  energiya  resursi  3750  m in  KVT  bo'lib, 
shundan  35,7  %i  Osiyo,  18,7  %,  Janubiy  Amerika,  6,4  %,  Yevropa  va
4,5  %,  Avstraliya  daryolariga  tog'ri  keladi.  Hozirgi  vaqtda  daryo  gidroener- 
giya  resurslaridan  faqat  9  %gina  foydalanilmoqda.  M D H   potensial  ener­
giya  450  min  kvt  bolib,  shundan  79  min.  kvt  resursi  Yevropa  qismiga, 
371  min  kvt  Osiyo  qismiga  to ‘g‘ri  keladi.  M D H   mamlakatlari  gidroener- 
getik  resursi  AQSHnikidan  4  m arta,  Kanadanikidan  9  m arta,  Yaponi- 
yanikidan  esa  20  marta  ortiq.
Gidroeneigiyaga  boyligi jihatidan  Sibir daryolari  M D H da  birinchi  o'rinni 
egallaydi;  Ob,  Yenisey,  Angara,  Lena,  Xatanga,  Kolima,  Pasina,  Indikiiga  va 
boshqalar,  ikkinchi o'rinda Markaziy  Osiyo  daryolari turadi.
Bu  o ‘lkada  daryolarning  umumiy  gidroenergoresurslari  60,2  min. 
kvt  dir.
Butun  Markaziy  Osiyo  daryo  gidroenergoresursining  17  %i  Panj 
daryosiga,  14  %i  Vaxsh  daryosiga,  11  %i  N orin  daryosiga  to ‘g‘ri  keladi. 
N ihoyat  daryolar baliq ovlashda  ham  muhim  ahamiyatga  ega.
Tutiladigan  baliqlarning  ko'pchiligi  (80  %dan  ortig'i)  dengiz  va 
okeanlardan  tutilsa,  qolgan  20  %gina  faqat  ichki  suvlardan  ovlanadi.
Hozirgi  vaqtda  O'zbekiston  daryolari  hisobida  30  ta  G E S  bo‘lib, 
uning  umumiy  qu w ati  1684  mvtga  teng.  U lar  yordamida  har  yili  6,4  mlrd. 
kvt  soat  elektr energiyasi  ishlab  chiqilmoqda.
Katta 
daryolar 
beradigan 
energiya 
potensialidan 
tashqari 
O 'zbekistonda juda  ko‘p  kichik  daryolar,  irrigatsiyalar  kanallari  va  suv  om - 
borlari  mavjud  bo'lib,  ular  har  yili  8,0  mlrd.  kvt  soat  elektr  energiya  ishlab 
chiqarish  quw atiga  egadirlar.
Shunday  qilib  O'zbekistonning  um um iy  gidroenergetik  potensiali 
7445  mvt  quw atli  bo‘lib,  har yili  26,7  mlrd.  kvt  soat  elektroenergiya  ishlab 
chiqarish  qobiliyatiga  ega,  hozirgi  kunda  esa  bu  quw atning  23  %dan  foy­
dalanilmoqda,  xolos.
Dunyoda  suvning  aylanishi.  Gidrosferadagi  suvning  bir  qismini  atm os- 
feradagi  bug‘  holatidagi  suvlar  va  bu  suvlar  ancha  m iqdorni  tashkil  etadi. 
Agar  ayni  paytdagi  barcha  suv  bug‘larini  bir joyga  yig‘ish  m um kin  bo‘lsa, 
uning  massasi  12  milliard  tonnadan  oshib  ketgan  bo‘lar  edi.  Shunisi  xarak- 
terliki,  atmosferadagi  suvning  miqdori  deyarli  o'zgarmaydi.
Quyosh  nuri  va  havo  harorati  t a ’sirida,  ayniqsa,  o k ean lar  yuzasi- 
dan  ko‘p  m iqdordagi  suv  to'xtovsiz  bug‘lanib  turadi.  B unda  osm onga 
so f  suv  bug‘lari  ko'tarilib,  suv  tarkibidagi  barcha  tu rli  xil  m oddalar 
okeanda  qoladi.  O keandan  qan ch a  m iqdorda  suv  b u g ia n s a ,  uning  o ‘r- 
niga  shuncha  m iqdordagi  suv  q o ‘shiladi.  D aryolar  o ‘z  suvlarini  okean- 
larga  quyadi,  yog'inlar  yog‘adi  va  boshqalar  hisobiga  o k ean lar  suvi 
qayta  tiklanadi.
Suvning  quruqlikdan  okeanga  tushishining  birinchi  yo‘li  atmosfera 
orqali  qaytishidir.  Bunda  quruqlik  yuzasidan  ko'tarilgan  suv  bug‘lari  bulut-

---

lar  hosil  qiladi,  ulaming  ustiga  haydab  keladi  va  okean  ustiga  yog'in 
yog‘adi.
Suv  okeanga  qaytib  kelishining  ikkinchi  usuli  daryolardan  oqib 
kelishidir.  Eriyotgan  muzliklar,  ko'llar,  katta-kichik  ariqlar,  buloqlar  suvini 
daryolar  yig‘ib  dengizlarga  quyadi.
Okeanga  quruqlikdan  suvning  qaytib  kelishining  uchinchi  yo‘li  yer 
ostidan  oqib  kelishidir.  Yerga  chuqur  singib  ketgan  suvlar  yer  yuziga 
chiqm ay,  yer ostidan  okean  va  dengizlarga  borib  tushadi.
Okean  va  dengizlarga  kelib  tushgan  suv  yana  bug'lanib,  yog‘in  quruq- 
likka  borishi  mumkin.  Dunyoda  ana  shunday  holda  suv  okean—atmosfera  — 
quruqlik  —  okean  kabi  tartibda  aylanib  turadi.  Suvning  ana  shunday  ho- 
latda  dunyoda  aylanib  turishini  suvning  dunyoda  aylanib  yurishi  deyiladi. 
D unyoda  suvning  bu  holda  aylanib  yurishi  yerdagi  tabiatni  muvozanatda 
saqlab  turadi.
Yer  yuzasidan  har  yili  520  ming  kv3  suv  bug ian ib ,  bug‘ga  aylanib  yu- 
qoriga  ko‘tariladi  va  to ‘yinib  kondensiyalanib,  yog‘in  b o ‘lib  yana  yerga  tu ­
shadi.  Yer  yuzasiga  tushadigan  o ‘rtacha  yog'inning  miqdori  1015  mm  (520 
m ing  km 3)ni tashkil  etadi.
Suvning  to'xtovsiz  aylanishi  natijasida  dunyo  okeanining  suvi  2600— 
3000-yilda  bir  marta,  ko‘l  suvlari  10  yilda  bir  m arta,  daryo  suvlari  esa 
o 'rtach a  12  sutkada  yangilanib  turadi.  Yer  sharida  suvning  aylanib  yurishi
3  tuiga  boiinadi.  Nam lik  okean  ustiga  yog‘ib  yana  bug‘lanib  okeanga  tu ­
shadi.  Bunga  suvning  kichik  aylanishi  deyiladi.  M a’lumki,  hududga  yoqqan 
yog'inning  bir  qismi  shu  yerda  bug'lanib  ketadi,  bir  qismi  daryolarga  qu- 
yiladi  va  yerga  singib  ketadi.  Bu  materik  ichkarisida  suvning  aylanib  yurishi 
deyiladi.
K atta  suv aylanishi 
Suv  bug'ining  ko'chishi
Dengiz
Yer sharida  katta va  kichik  suv  harakati  sxemsi.
Suvning  kichik  aylanish  bilan  materik  ichkarisida  suvning  aylanib 
yurishi  qo'shilsa,  suvning  katta  aylanishi  hosil  bo'ladi.  Masalan,  Markaziy 
Osiyoda  Kaspiy  yuzasidan  bug'langan  suvning  bir  qismi  Markaziy  Osiyo

---

togiariga  yetib  keladi  va  Sirdaryo  hamda  Amudaryoni  suv  bilan  ta ’minlab 
turadi.  Bu  daryolar  Orol  dengiziga  quyiladi,  bu  dengizda  suv  yana 
bugianadi  va  shu  tariqa  aylanib  yuradi.
Suvning  to'xtovsiz  aylanib  yurishi  yeming  geografik  qobig'i,  ayniqsa, 
undagi  organik  hayot  uchun  juda  katta  ahamiyatga  ega:  suvning  ayla- 
nishida  m odda  va  energiyaning  aylanishi  vujudga  keladi,  organik  dunyo 
rivojlanadi.