I. G’. Kenjayev m. Abduraimova, N. Abdullaeya sug’urta biznesi

 
5.3 Sug‘urta brokerlarining faoliyat yo‘nalishlari 
 
Sug‘urta bozorining murakkab sharoitlarida faoliyat yuritadigan turli xil 
vositachilar mavjud. Vositachilar ikkita katta toifaga bo‘linadi: brokerlar va 
agentlar. 
Broker bu – uning asosiy faoliyati sug‘urta kompaniyalarida sug‘urtani 
joylashtirish yoki o‘tkazishdan iborat bo‘lgan shaxs yoki korxona bo’lib 
hisoblanadi.
Sug‘urta qildiruvchi bu xizmatlar uchun unga bevosita pul to‘lamagan holda 
brokerdan keng doiradagi sug‘urta masalalari bo‘yicha mustaqil maslahat olishi 

---

120 
mumkin. Masalan, broker sug‘urta qildiruvchiga uning qaysi sug‘urtaga ehtiyoji 
borligini va qanday cheklovlar mavjudligini maslahat berishi, eng yaxshi sug‘urta 
bozorini ko‘rsatishi, polis shartlari bo‘yicha sug‘urta qildiruvchining 
majburiyatlarini, da’volarni ko‘rib chiqish jarayonlarini tavsiflashi, shuningdek, 
vaqt o‘tishi bilan bozorda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hisobga olgan holda bu 
axborotlarni yangilashi mumkin. 
Sug‘urta qiluvchilar nuqtai nazaridan, bitimlarni brokerlar yordamida tuzish 
osonroq va tezroq bo‘ladi, chunki muhokama uchun faqat murakkab jihatlar va 
maxsus talablar qoladi, demak oddiy va zerikarli ishlarga sarflanadigan pul va vaqt 
tejab qolinadi. 
Eng murakkab bozorlarda kompaniyalarni sug‘urta qilishning deyarli barcha 
turlari ro‘yxatdan o‘tkazilgan brokerlar orqali amalga oshiriladi. Ko‘plab 
holatlarda brokerlar, ko‘pincha mustaqil katta kompaniyalar va korporatsiyalarga 
o‘z xizmatlarini taklif etadi. Sug‘urta brokerlari tomonidan ta’minlanadigan 
xizmatlar esa sug‘urta shartnomalarini tuzish va rasmiylashtirishdan millionlab 
mukofotlar shakklanadi. Brokerlar ayrim to‘lov da’volarini ko‘rib chiqishi, polislar 
matnining xomaki nusxasini tuzishi, ob’ektlar syurveyini o‘tkazishi, risk-
menejment amalga oshirishi mumkin. 
Ayrim 
sanoat 
tashkilotlari 
o‘zining 
sug‘urta 
brokerlari
kompaniyalarini tashkil qiladi.
Sug’urta brokerining quyidagi xususiyatlari mavjud: 

sug‘urta brokeri asosan, sug’urta biznesida asosiy vazifani bajarib,
professionali sifatida faoliyat yuritadi; 

sug‘urta brokeriga nisbatan sug‘urta biznesida maxsus professional bilim, 
malaka va albatta ko’nikma mavjud bo’ladi; 

sug’urta brokeri umumiy sug‘urta sohasidagi – kasbiy javobgarlikni 
sug‘urta qilish polisiga ega; 

sug’urta brokeri sug‘urta qiluvchining ham, sug‘urta qildiruvchining ham 
nomidan faoliyat yuritishi mumkin; 

sug’urta brokeri sug‘urta qiluvchidan(sug’urta qildiruvchidan) komission 

---

121 
mukofot ko‘rinishida to‘lovlar oladi. Brokerlik mukofot pullari agentnikiga ko’ra 
ko’proq bo’lishi mumkin; 

ko‘pgina xorijiy davlatlar qonunchiligiga muvofiq, sug’urta brokeri davlat 
ro‘yxatidan o‘tgan bo‘lishi lozim. Odatda, brokerlik biznesida faoliyat yuritishni 
xohlaydigan shaxslar sug‘urta sohasiga taalluqlli bilim ko‘nikmalariga, tajribaga 
ega bo‘lishi va boshqa maxsus talablar qo‘yiladi. 
Sug’urta brokeri o’zining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda bir qancha 
huquq va majburiyatlarga ham egadir. “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi qonunning 
8
1
-moddasi Sug‘urta hamda qayta sug‘urta brokerlarining huquq va majburiyatlari 
deb yuritiladi, shuningdek, sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlari quyidagi 
huquqlarga ega: 

sug‘urtaning (qayta sug‘urta qilishning) har qanday turi bo‘yicha vakolatlar 
doirasida vositachilik faoliyatini amalga oshirish; 

sug‘urta (qayta sug‘urta qilish) shartnomasi tuzilgan taqdirda, 
sug‘urtalovchini tanlash; 

sug‘urtalovchidan litsenziyaning mavjudligi, ustav fondining miqdorlari, 
sug‘urta zaxiralari va qabul qilingan majburiyatlar to‘g‘risida, shuningdek 
sug‘urtalovchining to‘lovga qobiliyatliligi va moliyaviy barqarorligiga doir boshqa 
ko‘rsatkichlar haqida ma’lumotlar olish; 

ekspert va maslahat xizmatlari ko‘rsatish. 
Sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlari qonun hujjatlariga hamda o‘zlari tuzgan 
shartnomalarga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishlari mumkin. 
Sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlari quyidagi majburiyatlarga ega: 

sug‘urta faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etishi; 

sug‘urta (qayta sug‘urta qilish) shartnomasini tuzish va ijro etish bo‘yicha 
to‘liq, ishonchli hamda xolisona axborotni mijozlarning so‘rovlariga ko‘ra taqdim 
etishi; 

mijozning tijorat sirini va boshqa sirini tashkil etadigan ma’lumotlarni 
oshkor qilmasligi; 

---

122 

qonun hujjatlarida belgilangan axborotni maxsus vakolatli davlat 
organining talabiga ko‘ra taqdim etishi; 

firma nomi, tashkiliy-huquqiy shakli va (yoki) joylashgan eri o‘zgargan 
taqdirda, bu haqda maxsus vakolatli davlat organini va sug‘urtalovchilarni 
xabardor qilishi; 

qonun hujjatlarida belgilangan tartibda buxgalteriya hisobini yuritishi, 
moliyaviy, statistika, soliq hisobotlarini va boshqa hisobotlarni tuzishi shart va 
boshqa majburiyatlar ham bo’lishi mumkin. 
Sug‘urta bozorining muhim vositachisi sug‘urta brokerlari ko‘plab sug‘urta 
kompaniyalari bilan hamkorlik qilishadi, lekin bunga qaramay ular faoliyati qattiq 
nazorat 
qilinadi. 
Sug‘urta brokerlari sug‘urtalanuvchilarning xavflarni 
joylashtirishga qaratilgan faoliyatlarni olib borishini hisobga olgan holda, 
shuningdek, 
mijozlarni 
moliyaviy 
himoya 
qilish 
maqsadida, 
yuqorida 
ta’kidlangandek qattiq nazorat ostida bo‘ladilar. Sug‘urta brokerlarining sug‘urta 
kompaniyalari bilan yirik moliyaviy bitimlari doimiy tarzda nazorat organlari 
e’tiborida bo‘ladi. Bundan tashqari, qator mamlakatlarda huquqiy cheklovlar 
qo‘llaniladi: sug‘urta brokerlari sug‘urta tashkilotlarining ta’sischilari bo‘la 
olmaydi, xodimlarni bir vaqtda sug‘urta kompaniyasida va brokerlik kompaniyada 
faoliyat yuritishlari taqiqlanadi, shuningdek sug‘urta brokerlari sug‘urta 
kompaniyalari kengashlarida ishtirok etishlariga ham cheklovlar bor. Barcha 
Yevropa Ittifoqi davlatlarida sug‘urta vositachilari uchun zarur bo‘lgan minimal 
maxsus tayyorgarlik o‘tish qonun bilan belgilanadi. Deyarli barcha mamlakatlarda 
sug‘urta brokerlari va qayta sug‘urta brokerlari majburiy ro‘yxatdan o‘tishadi va 
davlat reestiriga kiritiladi. Umuman olganda, barcha mamlakatlarda sug‘urta 
brokerlarining faoliyati nazorat organlari tomonidan sug‘urta agentlariga nisbatan 
qat’iy tartibga solinadi. Sug‘urta vositachilari faoliyatini boshqarish va tartibga 
solishning ikkita asosiy modeli mavjud. Sug‘urta brokerlari bozordagi ishtirokiga 
qarab nazorat kuchayib boradi (Buyuk Britaniya va Kanadada bu borada qat’iy 
normalar belgilangan).

---

123 
Buyuk Britaniyada sug‘urta brokerlarini tartibga solishning murakkab tizimi 
mavjud. Britaniyalik sug‘urta va qayta sug‘urta brokerlari har yili qaytadan 
ro‘yxatdan o‘tishlari va litsenziyalarini yangilab borishlari zarur. Bunda 1977-yilda 
tashkil etilgan brokerlarni ro‘yxatga olish kengashi faoliyatini olib boradi, 
shuningdek davlat tomonidan sug‘urta brokerlarini ro‘yxatdan o‘tkazish va ular 
reestrini yuritish vakolatini bergan. Bozorda bu kengashdan tashqari boshqa 
tashkilotlar ham faoliyat olib boradilar ular vositachilarning malakasini oshirish va 
malaka talablarini ishlab chiqish, standartlarni ishlab chiqish va boshqalarni 
amalga oshirib boradilar hamda brokerlik faoliyatini bilvosita tartibga solishda 
ishtirok etadilar. Buyuk Britaniyada polis egalarining huquqlarini himoya qilish 
uchun boshqa mamlakatlarda bo‘lmagan qator qoidalar mavjud. Sug‘urta 
kompaniyalari qatorida sug‘urta brokerlari ham majburiy auditorlik tekshiruvidan 
o‘tishlari shart. Shuningdek sug‘urta brokerlari o‘z kasbiy javobgarliklarini 
sug‘urtalashlari belgilab qo‘yilgan. Sug‘urtalovchining bankrotligi yuz bergan 
taqdirda sug‘urtalanuvchilar oldidagi majburiyatlarning bir qismi u bilan tuzilgan 
sug‘urta shartnomasiga asosan sug‘urta brokerlari hisobidan qoplanishi ham 
mumkin. Bundan tashqari ro‘yxatga olish kengashi tarkibida intizom va tergov 
komissiyasi ham mavjud. Ular sug‘urta polislari egalarining huquqlari poymol 
bo‘lgan yoki bo‘lmagan holatlarni aniqlaydilar. Ro‘yxatga olish kengashi 
brokerlarga nisbatan iqtisodiy va moliyaviy sanksiyalarni qo‘llashi, hamda 
brokerlik reestridan o‘chirishlari va faoliyatlarini bekor qilishlari mumkin.
Germaniyada faqat sug‘urta brokerlari sug‘urta nazorati organlarida ro‘yxatga 
olinishi mumkin. Ular o‘rtasidagi sug‘urta munosabatlari sug‘urta shartnomasi 
yoki agentlik bitimi doirasida tartibga solinadi.
Fransiyada Germaniya kabi, davlatning sug‘urta vositachilarini boshqarishda 
va nazoratida ishtirok etishi minimal darajada. Bozorda barcha sug‘urta 
shartnomalarining taxminan 20% ini sug‘urta brokerlari faoliyati davlat nazorat 
organi tomonidan nazorat qilinmiydi, ular faoliyati o‘zini-o‘zi boshqarish organlari 
tomonidan nazorat qilinadi.

---

124 
AQShda sug‘urta vositachilari instituti ancha mustaqillikka ega bo‘lgan yirik 
agentliklarni tashkil etadi va yirik sug‘urta polislarini sotuvchi katta kuch 
hisoblanadi. Sug‘urta faoliyati va sug‘urta vositachilarining faoliyati shtatlar 
miqyosida o‘rnatilgan qoidalar asosida tartibga solinadi. Shuningdek umumiy 
tomonlar ham mavjud.
Kanadada sug‘urta brokerlari tartibga solinadi va nazorat ikki bosqichda 
amalga oshiriladi: federal va federal sub’yektlari (provinsiyalar) tomonidan amalga 
oshiriladi. Sug‘urta brokerlari o‘z faoliyatlarini amalga oshirish uchun ruxsatnoma 
olishlari talab qilinadi. Buyuk Britaniyada bo‘lgani kabi tartibga solish va nazorat 
qilish vakolatlari sug‘urta brokerlari assosatsiyalari tomonidan amalga oshiriladi. 
Sug‘urta brokerlari faoliyatini tartibga soluvchi federal qonunga binoan
1980-yildan beri sug‘urta brokerlari assosatsiyasi o‘z-o‘zini boshqarish organlari 
maqomiga ega.
Yevro Osiyo iqtisodiy ittifoqi mamlakatlari yagona moliya bozorini 
shakllantirishda sug‘urta sohasini muhim o‘rin tutadi. Shuningdek bunda sug‘urta 
vositachilarining (sug‘urta brokerlari va sug‘urta agentlari) o‘rni beqiyosdir. Shu 
bilan birga a’zo mamlakatlar o‘z faoliyatini tartibga soluvchi normalari o‘rtasida 
ayrim farqlar va umumiylik kuzatiladi. Avvalo, sug‘urta brokerlari tushunchalarida 
bir qancha farqlar mavjud. Belarus va Qozog‘iston Respublikasida sug‘urta 
brokerlari o‘z nomidan sug‘urtalanuvchilar yoki sug‘urta kompaniyalari 
ko‘rsatmalari asosida ish yuritadilar. Ayni paytda Rossiya Federatsiyasida ham 
sug‘urta brokerlari ham sug‘urtalovchi ham sug‘urtalanuvchilar nomidan faoliyat 
yuritishlari mumkin.
Armanistonda sug‘urta brokerlik faoliyati faqatgina sug‘urtalanuvchilar 
nomidan amalga oshiriladi, ammo qayta sug‘urta brokerlari o‘z faoliyatlarini
sug‘urtalovchilar nomidan va hisobidan olib boradilar.
Qozog‘iston 
qonunlariga 
keladigan 
bo‘lsak 
sug‘urta 
brokeri 
sug‘urtalanuvchilar nomidan sug‘urta kompaniyalari bilan munosabatlarga 
kirishadi, shuningdek qayta sug‘urta bilan bog‘liq faoliyatga o‘z nomidan ishtirok 
etadi. Sug‘urta brokerlik xizmatlarini to‘lash bo‘yicha ham muhim farqlar mavjud. 

---

125 
Qozog‘iston va Armaniston qonunchilik hujjatlariga muvofiq sug‘urta brokerlari 
o‘z faoliyati uchun sug‘urtalovchidan haq olishlari qonunan ta’qiqlanadi.
Rossiyada esa sug‘urta brokeri uchun bunday cheklov yo‘q, ammo bitta 
shartnoma bo‘yicha ham sug‘urtalanuvchi va sug‘urtalovchidan haq talab qilish 
huquqiga ega emas. Belarusiyada esa bunday cheklovlar umuman mavjud emas.
Shuningdek sug‘urta brokerlarining tashkiliy huquqiy asoslarida ham sezilarli 
farqlar mavjud. Belarus va Armanistonda sug‘urta brokeri faqat tijorat tashkiloti 
sifatida tashkil etiladi, Qozog‘istonda esa ma’suliyati cheklangan va aksiyadorlik 
jamiyatlari ko‘rinishida tashkil etiladigan yuridik shaxslar faoliyat yuritadi. 
Rossiyada tijorat tashkilotlari yoki yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida ro‘yxatdan 
o‘tgan jismoniy shaxslar, faqat Qirg‘izistonda yuridik va jismoniy shaxslar 
shug‘ullanishi mumkin.
Yevropa ittifoqiga a’zo mamlakatlarda (Qirg‘izistondan tashqari) sug‘urta 
brokerlari nazorat organlaridan tanlovdan o‘tishlari kerak. Shu bilan birga 
Rossiyada, Qozog‘istonda va Armanistonda litsenziyalash shaklida, Belorussiyada 
ro‘yxatga olish ko‘rinishida amalga oshiriladi. Biroq sug‘urta brokerlariga 
qo‘yiladigan talablar turlicha. Avvalo, bu talablar sug‘urta brokerlarining moliya 
masalalarini qamrab oladi. Belorussiya va Qozog‘istonda minimal ustav kapitali 
talablari 
ya’ni 
Belorusiyada 
25 
ming.AQSh 
dollari 
Qozog‘istonda
10 million. tengedan kam bo‘lmasligi kerak. Rossiya Federatsiyasida sug‘urta 
brokerlari sug‘urta shartnomalarini tuzish uchun va bajarilishini amalga oshirish 
uchun 3 million.rubl yoki bank kafolatiga ega bo‘lishlari kerak. Bundan tashqari 
Belorussiya va Armanistonda sug‘urta brokerlarining kasbiy faoliyatlari bilan 
bog‘liq fuqarolik javobgarligi sug‘urtalangan bo‘lishi kerak. Shuningdek, sug‘urta 
brokerlari faoliyatiga qo‘yilgan cheklovlarni tahlil qilamiz. Masalan, Belorussiya 
Respublikasida sug‘urta brokerlari faqat ixtiyoriy sug‘urta va ular bo‘yicha qayta 
sug‘urta faoliyatlarini olib borishlari mumkin, majburiy sug‘urta bo‘yicha faoliyat 
olib borishlari ta’qiqlanadi. Rossiya Federatsiyasida ham sug‘urta brokerlari 
majburiy sug‘urta bo‘yicha sug‘urta faoliyatlarini olib borishlari mumkin emas.

---

126 
Rossiya, Qozog‘iston va Qirg‘iziston qonunchiligida xorijiy sug‘urta brokerlari 
mamlakat hududida qayta sug‘urta brokerlik faoliyatlarini olib borishlari mumkin. 
Bunda Qozog‘istonda qayta sug‘urta brokeri kasbiy javobgarligi to‘g‘risida 
sug‘urta polisiga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan birga Armanistonda ushbu faoliyat 
uchun milliy ko‘rinishdagi litsenziya talab qilinadi va Belorussiyada esa davlat 
ro‘yxatidan o‘tishi kerak bo‘ladi.
Milliy sug‘urta bozorining eng muhim vazifasi – jismoniy va yuridik shaxslar 
bilan ishlovchi sug‘urta brokerlari sonini keskin oshirishdan iborat. Davlat 
tomonidan iqtisodiy rag‘batlantirish ular faoliyatini resurslar bilan qo‘llab – 
quvvatlash uchun soliq va boshqa imtiyozlarning berilishi orqali amalga oshiriladi. 
Sug‘urta brokerlarining samarali faoliyat asosini tashkil etuvchi tarkibiy kism bu - 
sug‘urtalovchi tomonidan ishlab chiqiladigan uslubiy tizimi xisoblanadi. Uslubiy 
tizimini shakllantirishda sug‘urtalovchi sug‘urta turlarini hisobga olishi zarur. 
O’zbekistonda sug‘urta brokerlari o‘z faoliyatlarida qo‘llashi uchun xorijiy 
sug‘urta kompaniyalar tajribasi asosida sug‘urta brokerlarining ishlash uslublarini 
ishlab chiqishlari lozim. Bu o‘z o‘rnida sug‘urta portfelini tez shakllantirish va uni 
samarali boshqarish imkonini beradi. Sug‘urta brokerlari faoliyatini amalga 
oshiruvchi mutaxassislar o‘z faoliyati davomida ishlatishi mumkin bo‘lgan namuna 
va andozalar to‘plamini chet el sug‘urta va qayta sug‘urta kompaniyalari bilan 
birgalikda nashr etishi maqsadga muvofiqdir. 
Sug‘urta 
brokerlari 
faoliyatini 
samarali 
amalga 
oshirishning
zamonaviy usullaridan biri – informatsion texnologiyalar asosida sotuvni tashkil 
qilishdir. Bunda sug‘urta brokerlaridan manzilma-manzil yurib mijoz izlash, 
ob’yektlarni sug‘urtaga jalb yetish talab qilinmaydi, balki internetda sug‘urta 
mahsulotlarini ularning shartnoma shartlari, sug‘urtalash qoidalari, tarif stavkalari 
bilan birgalikda joylashtirish va unda sug‘urta kalkulyatsiyasini o‘rnatish zarur. 
Sug‘urta mahsulotlarini sotishning zamonaviy turlarini ko‘paytirish zarur, chunki 
yil sayin iqtisodi
yo
tning barcha sohalari rivojlanib, avtomatlashtirilmoqda, 
sug‘urta sohasini internet tarmog‘i orqali amalga oshirish bir tarafdan faoliyatni 

---

127 
tezlashtirsa, ikkinchi tarafdan vaqtni tejaydi va aholining katta qismini jalb qilish 
imkoniyatini yaratadi.