I. G’. Kenjayev m. Abduraimova, N. Abdullaeya sug’urta biznesi

20-jadval 
Turli mamlakatlarda auditning tashkiliy tavsiflari
86
 
Ma
m
lak
at
Ko‘rsatkich 
Auditning asosiy maqsadi 
Auditorlik faoliyatini tartibga 
soluvchi organlar 
Auditor kadrlar tayyorlash 
tizimi 
An
g
liy
a 
Buxgalteriya hisobining haqqoniyligini 
nazorat qilish, hisobot tizimi va korxona 
moliyaviy hisoboti to‘g‘risida fikr 
bildirish 
Diplomlangan buxgalter va 
auditorlar qo‘mitasi 
Diplomlangan buxgalter va 
auditorlar qo‘mitasi 
Fra
n
siy
a 
Iqtisodning nodavlat sektorida moliyaviy 
hisobotlar haqqoniyligining tashqi 
moliyaviy nazorati 
1.Buxgalter-ekspeditor organi 
2.Taftishchilar milliy palatasi 
1.Buxgalter-ekspeditor organi
2.Taftishchilar milliy palatasi 
AQSH
Xolis auditorlar tomonidan moliyaviy 
hisobotni tekshirish va ekspert-
konsultativ faoliyat 
1.Auditorlar uyushmasi 
federatsiyasi 
2.Ichki taftishchilar instituti 
3.Buxgalterlar instituti 
1.Diplomlangan auditorlar 
instituti 
2.Ichki auditorlar instituti 
S
h
v
etsi
y
a 
Kompaniyalar, korxonalar, banklar, 
tashkilotlar moliyaviy hisobotini va 
xo‘jalik muomalalarini buxgalteriya 
schyotlarida aks ettirilishini tekshirish 
1.Auditorlik faoliyati 
komissiyasi 2.Auditorlarning 
Shvetsiya jamiyati (SRS) 
1.Auditorlik faoliyati komissiya
2.Auditorlar malakasini oshirish 
instituti (UPEB) 
3.Auditorlarning Shved jamoasi 
R
o
ss
iy
a
Buxgalteriya hisobotlarini RF 
qonunchiligiga mosligini mustaqil 
buxgalteriya ekspertizasi orqali aniqlash 
RF prezidenti qoshidagi 
auditorlik faoliyati bo‘yicha 
komissiyasi, SALA MF va RF 
MB, Rossiya auditorlar 
palatasi 
SALAK MF va RF MB o‘quv-
metodik markazi 
O‘
zb
ek
is
to
n 
Moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy 
axborot to‘g‘riligi hamda qonun 
hujjatlariga mosligini aniqlash 
maqsadida xo‘jalik yurituvchi 
sub’yektning moliyaviy hisobotini va u 
bilan bog‘liq moliyaviy axborotni 
tekshirish 
1. Moliya Vazirligi 
2.Buxgalterlar va auditorlar 
assotsiatsiyasi 2.Auditorlar 
palatasi 
1.Moliya Vazirligi
2. Buxgalterlar va auditorlar 
assotsiatsiyasi 
3.Auditorlar palatasi 
G‘arb mamlakatlarida o‘n minglab auditorlik firmalari (faqat AQSHning 
o‘zida qirq besh mingdan ko‘p faoliyat ko‘rsatadilar. Bular xilma-xil bo‘lib, bir 
86
Hamdamov B.K. “Audit iqtisodi”.Т: ТМI , 2005 y 

---

268 
kishidan yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar 
90-95%). Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va 
xalqaro audit amaliyotida hal qiluvchi rol o‘ynaydigan, yirik auditorlik firmalari 
ham mavjud. G‘arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati 
bozorida hukmronlik o‘rnatilishi va o‘tgan XX asrda kapitalning 
baynalminallashishi ham auditorlik firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi 
transmilliy auditorlik korporatsiyalari, monopolistlar vujudga keldi va kuchli 
mavqega ega bo‘ldilar (asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin). Bunga misol 
«katta sakkizlik» bo‘lib, u keyinchalik tegishli o‘zgarish (transformatsiya)lardan 
so‘ng, avval «oltilik»ka aylangan va 1998 yildan boshlab esa «katta beshlik» deb 
atalmoqda. Ko‘plab mamlakatlarning obro‘li professional va ishchan nashrlari 
vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion firmalarning (milliy hamda 
transmilliy) ro‘yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu ro‘yxatlarning ko‘pchiligi 
ularning faoliyati to‘g‘risidagi har xil statistik ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Bu 
ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi. 
SHunday qilib, auditorlik faoliyatining rivojlanishi yirik transmilliy 
firmalarning vujudga kelishiga olib keldi. Bunday auditorlik firmalari ichida eng 
yiriklari quyidagilar: 
«Prais Uoterxaus Ko‘pers (Price Waterhous Coopers) – Angliya-Amerika 
«Deloit va Tush» (Deloitte and Touch) – Amerika–YAponiya 
“Ernst va YAng” (Ernst and Young) – SHotlandiya 
“KPMG” (KPMG), shu jumladan Peat Marwick, VDO va boshqalar.
Ular haqiqatan ham butun dunyoda obro‘ qozongan monopolistlar bo‘lib, 
sanab o‘tilgan to‘rtta firma jamlangan holda – xalqaro auditorlik-konsultatsion 
biznesning tan olingan va tajribali lideri hisoblanadi. 
Milliy an’analar, shuningdek auditorlar jamoat tashkilotlari ham auditorlik 
faoliyatining barpo bo‘lishi va rivojlanishida juda katta rol o‘ynaydi. Masalan, 
Amerikadagi kasamyod qilgan buxgalterlar instituti – AQBI (American Institute of 
Certified Public Accountants – AICPA) AQSHda auditorlik faoliyatining 
rivojlanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan. Unga quyidagi majburiyatlar yuklangan:

---

269 
-qasamyod qilgan buxgalterlar uchun professional talablarni belgilash; 
-buxgalteriya hisobi va audit bilan bog‘liq mavzularda tadqiqotlar o‘tkazish 
va asarlar chop qilish; 
-ma’muriyat uchun maslahat xizmatlari; 
-soliqqa tortish sohasidagi maslahat xizmatlari va boshqalar. 
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga ko‘plab boshqa muassasalar, 
assotsiatsiyalar va institutlar ham ta’sir ko‘rsatgan. Ulardan har biri ma’lum 
vazifalarni bajarish uchun yaratilgan bo‘lib, ularda auditorlik faoliyatiga juda ham 
xilma-xil yondoshuvlar mavjud. SHubhasiz, eng muhimlaridan biri qimmatli 
qog‘ozlar va birja operatsiyalari bo‘yicha komissiya - QQBOK (Securbties and 
Exchange Comission – SEC) bo‘lib, u moliya bozorining rivojlanishi uchun mas’ul 
hisoblanadi. 
Bulardan tashqari, AQSHda markaziy hisob boshqarmasi (yoki umumiy 
buxgalteriya hisoboti boshqarmasi) – MHB (General Accounting Office - GAO) 
ham mavjud. Bu federal hukumat qonunchilik shahobchasining idoradan tashqari 
xizmati bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekistonda bu borada hisob palatasi tashkil etilgan. 
GAO faqat AQSH Kongressi oldidagina mas’ul hisoblanadi. Unga bosh nazoratchi 
rahbarlik qilib, u Kongress oldida hisobot beradi. GAO auditor xodimlarining 
asosiy majburiyati – aynan Kongress uchun auditorlarni tasdiqlash funksiyasini 
bajarishdir.
Umuman olganda, sug’urta tashkilotlarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish 
jarayoni murakkab bo’lishiga qaramasdan, jarayonlarning tashkil qilinishi to’g’ri 
yo’lga qo’yilsa sug’urta tashkiloti uchun ham, auditor va boshqa foydalanuvchilar 
uchun ham maqsadli bo’ladi.