I-bo‘lim. O‘zbekistonning tabiiy iqlim sharoitlari

1.2.2.

 

Sizot suvlarining yotish chuqurligi, minerallashganligi, 

rejimi, balansi va umumiy gidrogeokimyoviy sharoitlari 

Iqlim va gidrogeologik sharoitlarning kompleks taʼsirlaridan sizot suvlarining 

minerallashganligi  o‘ta  chuchukdan  nomokopgacha  o‘zgarib  turadi  (200-300  g/l). 

Sizot suvlarining yotishi keng diapozonda o‘zgarib turadi. Sizot suvlarining yotish 

chuqurligi,  minerallashuvi  va  kimyoviy  tarkibi,  fasliy,  yillik  va  ko‘p  yillik 

o‘zgarishlarga  uchraydi.  Sizot  suvlarining  rejimi  va  balansi,  tabiiy  va  xo‘jalik 

omillari taʼsirida shakllanadi. 

Har  bir  iqlim  va  gidrodinamik  mintaqalar  doirasida  (chegarasida)  tabiiy 

gidrokimyoviy  sharoitni  murakkablashtiradigan  yoki  o‘zgartiradigan  bir  yoki  bir 

necha lokal omillar bo‘lishi mumkin. Bu omillarga quyidagilar kiradi: 

-

 

tog‘ jinslari va sizot suvlarining hozirgi vaqtda sho‘rlanganligi va qoldiq 

dengiz sho‘rlanishi; 

-

 

tarkibida  tuz  bo‘lgan  tub  tog‘  jinslari,  denudatsiya  jarayonlari 

(parchalanishi,  buzilishi,  tashilishi,  yotqizilishi)  va  uning  mahsulotlarini 

to‘planishi;    sizot  suvlarini  bosimli  yuqori  minerallashgan  suvlar  bilan 

qo‘shimcha ozuqalanishi; 

-

 

tuproqlarni  soda  bilan  sho‘rlanishiga  olib  keladigan  sizot  suvlarining 

yuqori ishqoriyligi; 

---

-

 

balchiqli vulqonlar va muz-gumbaz tektonikasi. 

Sug‘oriladigan va zaxi qochiriladigan yerlarda gidrogeologik sharoitning turli 

tumanligi, meliorativ tizimlarni loyiha qilishda va ekspluatatsiya qilishda meliorativ 

tadbirlarni tabaqalashtirishni zarurligini ko‘rsatadi.  

 

Turli  gidrogeologik-meliorativ  sharoitli  maydonlarni  bir-biridan  ajratish 

uchun  turlarga  bo‘lish  va  gidrogeologik-meliorativ  tumanlashtirish  usullari 

qo‘llaniladi.  Bu  turdagi  ishlar,  o‘z  tarkibiga  tajriba-filtratsion  ishlarni,  yer  osti 

suvlari rejimi va balansi, filtratsiyani matematik modellashtirish, statistik hisoblarni 

oladigan gidrogeologik sʼyomka asosida bajariladi. 

 

Gidrogeologik  sharoitlar  turi  deganda  tabiiy  sharoitda  yer  osti  suvlarini 

shakllanish sharoiti va qonuniyatlarini xarakterlaydigan, kutilayotgan melioratsiya 

taʼsirini va zaruriy tadbirlar tarkibini qulay gidrogeologik sharoitni taʼminlaydigan 

kompleks koʼrsatkichlarni tushunmoq lozim. 

Gidrogeologik  sharoitni  murakkablik  darajasi  sug‘oriladigan  tumanlarda 

to‘rtta guruhga bo‘linadi: 

1

.

 

 

2

 

‘

 

3

 

4

 

‘

 

Orogen  guruhdagi  sug‘oriladigan  tumanlar  gidrogeologik  sharoitning 

murakkabgacha o‘zgarib turadi. Ular suv o‘tkazmas qatlamning katta chuqurlikda 

yotishi bilan va to‘rtlamchi yotqiziqlarni tarkibida suvni yaxshi o‘tkazuvchi mayda 

va yirik shag‘al (galka va graviy) jinslari mavjudiligi bilan harakterlanadi. Platforma 

guruhidagi sug‘oriladigan tumanlar, odatda o‘rtacha murakkablik, murakkab va o‘ta 

murakkab  sharoitlar  va  regional  suv  o‘tkazmas  qatlamlarni  kichik  chuqurlikda 

yotishi  bilan  harakterlanadi.  To‘rtlamchi  yotqiziqlar  tarkibida  mayda  va  yirik 

shag‘alli jinslar boʼlmaydi. Sizot suvlari deyarlik hamma yerda ozuqa olganligi va 

doimo  harakatda  bo‘lganligi,  har  doim  va  hamma  yerda  sarf  bo‘lishi  mumkinligi 

uchun, ozuqa olish maydoni qilib asosiy ozuqalanish jarayoni kechadigan maydon 

qabul qilinadi, oqim oqish (tranzit) maydoni qilib gidrogeologik jarayonning asosiy 

---

omili bo‘lib - oqim oqish jarayoni sodir bo‘ladigan maydon qabul qilinadi; sarflanish 

viloyati  qilib  -  asosiy  jarayon  sizot  suvlari  sarf  bo‘ladigan  maydon  qabul qilinadi 

[20].