I bob. Ziyorat turizmi obyektlarining nazariy tahlili

I BOB. ZIYORAT TURIZMI OBYEKTLARINING NAZARIY TAHLILI

1. 
   Ziyorat turizmi uning mohiyati va xususiyatlari
   

Turizm barqaror valyuta tushumlari manbai bo‘lib, milliy iqtisodiyotlarda muhim o‘rin tutishi bilan birga, xalqaro aloqalarning kengayishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu sektor, shuningdek, davlatlarning iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy va siyosiy rivojlanishini olg‘a suruvchi yangi ko‘p tomonlama tarmoqlarni rag‘batlantiradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) tomonidan 2017-yilning “Turizmni barqaror rivojlantirish yili” deb e’lon qilinishi va UNWTO doirasida turizm etikasi bo‘yicha birinchi Umumjahon doiraviy konventsiyaning ishlab chiqilishi ushbu sektorning turizm sohasidagi rolini yanada oshirdi¹. Turistlar sonining yillik o‘sishi va turli davlatlar yalpi ichki mahsulotida (YaIM) turizm sanoatining salmoqli ulushi turizmning bugungi kun iqtisodiyotida dolzarbligini tasdiqlaydi.
Islomda ziyora(h) (arab. زیارة, ziyorat) yoki ziyorat (fors., زیارت, ziyorat) — Payg‘ambarlar, so‘fiylar avliyolari va islom ulamolari kabi islomdagi hurmatli shaxslar bilan bog‘liq joylarga ziyorat qilishning bir turi². Ziyoratgohlar qatoriga masjidlar, maqbaralar va jang maydonlari kiradi. An’anaga ko‘ra, turizmning bu turi Saudiya Arabistonida Haj va Umra bilan bog‘liq edi. Ammo bugungi kunda ziyorah turizmi kengroq ma’noda, ya’ni islomiy ziyorat turizmining barcha turlari, jumladan, nafaqat ikki muqaddas manzil, balki musulmon sayyohlar diqqatga sazovor joylarni tomosha qilishni diniy burchlar bilan uyg‘unlashtirishi mumkin bo‘lgan ko‘plab yangi joylarni ham o‘z ichiga oladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2018-yil 3-fevraldagi PF-5326-son Farmonini ijro etish, shuningdek, respublikaga turistlar oqimini ko‘paytirish, kirish turizmini milliy iqtisodiyotning muhim tarmoqlaridan biriga aylantirish, mamlakatning madaniy-tarixiy merosi va tabiiy boyliklarini keng targ‘ib qilish maqsadida:
Va bu shunchaki sayohat emas, bu o‘zligingni anglash uchun imkoniyat, ruhiy poklanishga umid, duo va istaklar ijobatini tilash, iymonga eltuvchi yo‘l. Ziyorat bu – o‘tgan avliyolar orqali Qodir Tangriga murojaat qilish, ongi va ruhini tinchlantirish, muqaddaslik haqiqatini anglash, yolg‘izlik va poklanish yo‘lidan o‘tish. Markaziy Osiyoda buni Ziyorat deb atashadi, bu muqaddas joylarga tashrif buyurishni anglatadi. O‘zbekiston har doim ko‘plab madaniyatlar va sivilizatsiyalarning kesishish markazi bo‘lib kelgan, bu yerda turli dinlar targ‘ib qilingan, shuning uchun ham islom, ham buddizm va xristian dinlariga tegishli noyob yodgorliklar saqlanib qolgan.
O‘zbekiston hududida boshqa dinlar singari islom madaniyati va uning so‘fiylik oqimiga oid ko‘plab muqaddas joylar mavjud. Eng qimmatbaho yodgorliklar YUNESKOning Butunjahon merosi obyektlari sifatida tan olingan. Ular orasida Islom olamida Muborak Buxoro maʼnosini anglatuvchi Buxoroyi-Sharif deb nomlangan Buxoro shahri. Ko‘plab bebaho yodgorliklarga ega Samarqand shahri. Amir Temurning vatani hisoblanmish Shahrisabz shahri. Albatta, bu shaharlar qadimiy va boy tarixga ega bo‘lib, butun hayoti davomida jiddiy o‘zgarishlarga duch keldi.
Markaziy Osiyoda nasroniylikning paydo bo‘lishi birinchi mingyillikning boshlarida ushbu hududda missionerlik qilgan havoriylar Foma va Birinchi chaqirilgan Andrey ismlari bilan bog‘liq.
O‘shandan beri dunyodagi eng muhim ikkita din - Islom va Nasroniylik dinlari birga tinch yashab kelmoqda. O‘zbekistonda 10 dan ortiq muqaddas va eʼzozlangan nasroniy va musulmon joylari, ziyoratgohlar mavjud.
Hozirgi zamongacha, O‘zbekiston hududida nasroniylar ham, musulmonlar ham hurmat qiladigan "Iova buloqlari" mavjud bo‘lib, ularning eng mashhuri Buxoroda joylashgan.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri, O‘zbekistondagi pravoslav cherkovi O‘rta Osiyoda rus pravoslav cherkovining paydo bo‘lishi bilan, bu mintaqaning asosiy qismi Rossiya imperiyasiga qo‘shilganidan keyin va Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi (1867) bilan bir qatorda shakllana boshlangan.
1968 yilda qadimgi Termiz hududida Budda haykali topilgan va o‘sha vaqtdan beri bu yer ko‘pgina arxeologlar tomonidan o‘rganiladigan asosiy obyektga aylandi. Keyinchalik eng qadimgi budda ibodatxonalari majmualari ochildi: Fayoztepa (mil. av. 1-asr – milodiy 3-asr), Kampirtepa, Qoratepa. Qadimgi musiqachilarning tasviri bilan mashhur Ayritom frizining elementlari topilishi bu mintaqa hududida buddizm targ‘ib qilinganligi va ellinistik madaniyat elementlari oshkor bo‘lganligidan dalolat beradi. Hozirda naqshli hoshiyaning terrakota bareleflari Sankt-Peterburgdagi Davlat Ermitajida saqlanadi.
Samarqandda Xitoy, Rossiya, Fransiya, Italiya, Janubiy Koreya, Turkiya, Bosniya va Gersegovina, Polsha, Qozog‘iston, Tojikiston va Qirg‘iziston mamlakatlarining yetakchi olimlari, turizm sohasi mutaxassislari ishtirokida «Buyuk Ipak yo‘li chorrahasida ziyorat turizmining renessansi» mavzusidagi xalqaro ilmiy konferensiya o‘z ishini boshladi. 24.05.2019.
Mazkur anjumanning Samarqandda o‘tkazilishi bejizga emas albatta, - deydi Italiyaning Boloniya universiteti professori S.Mantellini. – Ko‘p ming yillik tarixga ega bu shahar bugun haqiqiy turizm markaziga aylanib boryapti. Shaharning ulug‘ va aziz avliyolar, allomalarga Vatan bo‘lgani, Afrosiyob yodgorligi, Xo‘ja Doniyor ziyoratgohi, Registon ansambli, Amir Temur maqbarasi, Payariqdagi Imom Buxoriy majmuasi bu zamindagi qadimiy sivilizatsiya va madaniyatdan darak beradi. Shuningdek, nafaqat Samarqand shahrida, balki viloyatning ko‘pchilik chekka tumanlarida ham ziyoratgohlar, tabiiy dam olish maskanlari bor. Viloyatning o‘rganilmagan bir qator tarixiy makonlarini o‘rganish, ular haqida qiziqarli ma’lumotlar to‘plab, bu ob’yektlarga sayyohlarni jalb etish, ularning tarixiy salohiyatini targ‘ib qilish ham soha rivoji uchun xizmat qiladi.
Konferensiyaning “O‘zbekistonda ziyorat turizmini rivojlantirish istiqbollari”, “Markaziy Osiyo – islom ilm-fanining ilg‘or g‘oyalari beshigi”, “Ziyorat turizmini boshqarishning xalqaro tajribasi”, “Madaniyat va me’morchilik Markaziy Osiyodagi madaniy yuksaltirishning yorqin aksi sifatida” kabi sho‘’balarida ishtirokchilarning turizmni rivojlantirishning dolzarb masalalariga doir 130 dan ziyod ma’ruzalari tinglanishi rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, anjuman davomida turizmni rivojlantirishga mas’ul vazirliklar va sayyohlik bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar uchun ochiq munozara maydoni tashkil etiladi, - deydi Samarqand “Ipak yo‘li” turizm xalqaro universiteti prorektori B.To‘rayev. - Turistik faoliyatning qonuniy va huquqiy tartibga solinishi, turagentlar, turoperatorlarning ziyoratgoh turizmini ommaviy targ‘ib qilish, diniy turizm bo‘yicha tajriba almashuv, innovatsion xizmatlar, dasturlar, kasbiy texnologiyalarni ishlab chiqish kabi masalalar muhokama etiladi. Bildirilgan fikrlar asosida soha istiqboliga xizmat qiluvchi takliflar va xulosalar chiqariladi.
21-23 fevral kunlari Buxoro shahrida yilning turizm sohasiga doir eng muhim tadbirlaridan biri - Ziyorat turizmi bo‘yicha birinchi xalqaro forum o‘tkaziladi. 
Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan o‘tkazilayotgan forumning maqsadi - mamlakatning sayyohlik salohiyatini oshirish hamda O‘zbekistonning islom dunyosidagi ziyorat turizmi markazlaridan biri sifatida xalqaro miqyosda e’tirof etilishiga erishish, deya qayd etiladi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi matbuot xizmati xabarida. 
Ziyorat, ya’ni muqaddas joylarni ziyorat qilish ikki asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga olgan: ekskursiyaviy-ma’rifiy va diniy turizm. 
Islom dunyosining eng qimmatbaho Qur’oni karim namunalaridan biri - Xalifa Usmon Qur’on kitobi saqlanuvchi Hazrati Imom majmuasi, buyuk islom imomi Mahammad Al-Buxoriy maqbarasi, Naqshbandiyya tariqati izdoshlari qabrlari va shu kabi ko‘plab boshqa diniy markazlar mavjud. Bunday tarixiy va muqaddas qadamjolarga ziyorat va sayohat qilish uchun har yili dunyoning turli burchaklaridan minglab sayyohlar O‘zbekistonga tashrif buyurishadi. 
Ta’kidlash joizki, hukumat tomonidan O‘zbekistonning ziyorat turizmi yo‘nalishidagi jozibasini oshirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Prezidentning 5611-sonli farmoniga ko‘ra, joriy yilning 5 yanvar kunidan O‘zbekistonning madaniy-tarixiy va diniy-ma’naviy merosi va an’analarini o‘rganish uchun tashrif buyuruvchi xorij fuqarolariga 2 oygacha bo‘lgan muddat bilan beriluvchi Pilgrim visa joriy etildi. 
O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida ziyorat turizmi markazlaridan biri sifatida e’tirof etilishi umumiy ma’noda mamlakatda sayyohlik infratuzilmasini rivojlantirish va turistlar oqimini sezilarli darajada oshirishga turtki beradi. 
Buxoro shahrida bo‘lib o‘tadigan ziyorat turizmi bo‘yicha birinchi xalqaro forumda Malayziyaning Perlis shtati muftiysi Mohd Asriy bin Zayn-ul Obiddin hamda Islom turistik markazi, Halol tadqiqotlar va menejment instituti, Malayziya turistik kompaniyalari va turoperatorlari uyushmasi rahbariyati ishtiroki kutilmoqda. 
Malayziyaning “Umumjahon So‘fiylar tashkiloti” tashabbusi bilan 3-oktyabr 7-noyabr kunlari O‘zbekistonda ziyorat turizmi yo‘nalishida “Naqshbandi Tourism Festival 2019” nomli xalqaro tadbiri o‘tkazilishi kutilmoqda. 18 davlat, jumladan, Malayziya, Indoneziya, Turkiya, Hindiston, Xitoy, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Avstraliya, Braziliya va AQSh davlatlaridan 200 ga yaqin mehmonlarning tashrif buyurishi ko‘zda tutilgan. Quvonarlisi shuki, ularning orasida ko‘pgina jahonga mashhur olimlar, fan va jamoat arboblari, turistik tashkilotlar vakillari bor. Qayd etish joizki, bugungi kunda dunyo hamjamiyatining O‘zbekistondagi ziyorat turizmi, xususan, ko‘hna shaharlarimiz, yurtimizdan yetishib chiqqan fozilu ulamolar, donishmandlar, mashoyixlarning hayoti, asarlari va ilmiy merosini o‘rganishga va o‘z ko‘zi bilan ko‘rishga qiziqishi nihoyatda baland. Ziyorat dasturi doirasida mehmonlar Toshkent shahrida kutib olinib, so‘ngra Buxoro shahri tomon yo‘l olishadi. U yerda “Yetti pir” nomi bilan mashhur bo‘lgan hazrat Abduxoliq G‘ijduvoniy, Xo‘ja Orif Revgariy, Xo‘ja Mahmud Anjir Fag‘naviy, Muhammad Bahouddin Naqshbandiy, Xo‘ja Boboi Samosiy, Xo‘ja Ali Romitaniy, Abul Hafs Kabir hamda Sayyid Amir Kulol kabi ulug‘ zotlarning ziyoratgohlarini ziyorat qilishadi. Bundan tashqari, festival dasturiga ko‘ra, mehmonlarning Mir Arab Oliy madrasasiga tashrifi hamda uning faoliyati bilan yaqindan tanishishi rejalashtirilgan. Shundan so‘ng xalqaro tadbir mehmonlari Samarqand shahriga yo‘l olishadi. Temuriylar poytaxtida ziyoratchilar hazrati Imom Buxoriy majmuasi, hazrat Xo‘ja Ubaydulloh Ahror xamda Shohi Zinda majmualarini ziyorat qilishadi. Mehmonlar shuningdek Qarshi va Termiz shaharlariga ham tashrif buyurishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, u yerlarda Abul Muin Nasafiy, imom At-Termiziy, Hakim Termiziy kabi islom olamining mashhur allomalari mangu qo‘nim topgan muborak maskanlarni ziyorat qilishadi. Ushbu ziyoratlardan so‘ng mehmonlar Toshkentga yo‘l olib, poytaxtda Hazrati Imom kompleksi va O‘zbekiston musulmonlar idorasiga tashrif buyurishadi.
Ziyara turizmidagi bu yuksalishning natijasi butun dunyo boʻylab musulmonlarning didi va ishbilarmon sayohatchilar uchun moʻljallangan halol mahsulot va xizmatlarning gullab-yashnashi boʻldi. Musulmon turizm bozori yillar davomida tez o‘sishga guvoh bo‘ldi va jahon turizm bozorining eng tez rivojlanayotgan segmentlaridan biri sifatida paydo bo‘ldi. 2017-yilda musulmon sayyohlar soni 131 million kishini, musulmon turizmidan tushgan daromad esa 142 milliard dollarni tashkil qildi. 2020 yilga borib dunyodagi musulmon sayyohlar soni 160 million kishiga yetishi kutilmoqda; 2026 yilga borib turizmning ushbu turidan tushadigan daromad 300 milliard AQSH dollarini tashkil etadi³.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoning chorrahasida joylashgan bo‘lib, shimol, janub, sharq va g‘arbni tutashtirib turadi. 4000 dan ortiq arxitektura va madaniy-tarixiy yodgorliklarga, jumladan, 20 tasi YUNESKOning Jahon madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan boy madaniy, tarixiy va tabiiy merosga ega boʻlgan respublika bugungi kunda xorijiy va milliy sayyohlarni yanada koʻproq jalb etish va global turizm bozorida oʻz oʻrnini topishga intilmoqda⁴. O‘zbekistonda amal qilgan hanafiy mazhabi Markaziy Osiyoning qolgan mamlakatlari, Pokiston, Turkiya, Albaniya, Bosniya va Gersegovina, Gretsiya va Bolgariyada ham hukmron ekanligini hisobga olsak, O‘zbekiston ziyoratchilarni jalb qilish uchun yaxshi imkoniyatlarga ega⁵. Qolaversa, islom dunyodagi eng tez rivojlanayotgan dindir: 2030-yilga borib musulmonlar soni 2,2 milliardga yetishi prognoz qilinmoqda⁶. Shunday qilib, “sayyohlik tuzogʻi”dan qochmoqchi boʻlgan musulmon ziyoratchilar koʻproq ochilmagan yoʻnalishlarga intilishadi.
O‘rta Osiyo atrofida va undan tashqarida tug‘ilgan va ko‘milgan Imom Al-Buxoriy, Imom At-Termiziy, Imom Al-Moturudiy, Bahouddin Naqshband Buxoriy, Az-Zamaxshariy nomlari hozirgi O‘zbekiston hududidan boshlab butun musulmon olamiga mashhur. Ularning maqbaralari hozirda O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish uchun muhim potentsial yo‘nalish hisoblanadi. Turizm islohoti, xususan, ziyorat (islom ziyorati) turizmini rivojlantirish O‘zbekiston hukumatining ajoyib yangi yondashuvidan dalolat beradi.
O‘zbekiston Markaziy Osiyoning chorrahasida joylashgan. U Buyuk Ipak yoʻlidagi asosiy markaz boʻlib, boy madaniy, tarixiy va tabiiy merosga ega. Hozirgi vaqtda hukumat mamlakatni dunyoga ochish uchun birgalikda sa’y-harakatlarni amalga oshirar ekan, turizm rivojlanishga muhtoj strategik tarmoq sifatida belgilandi.
Musulmon va halol turizmga ixtisoslashgan CrescentRating guruhi 2026 yilga borib 230 million halol sayyohlar kelishini taxmin qilmoqda⁷. Pew tadqiqot markazi 2050 yilga borib dunyo aholisining qariyb 30 foizini musulmonlar tashkil etishini taxmin qilgan. O‘zbekistonning tug‘ma islom salohiyatini inobatga oladigan bo‘lsak, ziyorat turizmini rivojlantirish mamlakat uchun katta istiqbollar beradi⁸.
O‘zbekiston hali dunyoda ziyorat turizmi yo‘nalishi sifatida tanilgani yo‘q. Biznes va turizmni rivojlantirish markazi (CBTD) tomonidan 2017-yilda o‘tkazilgan so‘rovda bir necha oy davom etgan so‘rov davomida tashrif buyurganlarning atigi 2,2 foizi O‘zbekistondagi diqqatga sazovor joylarni ko‘rishning qaysi jihatlariga ko‘proq qiziqishi haqida so‘ralganda, ziyoratga borish istagini bildirgan⁹. O‘zbekistondagi sayyohlik resurslarining katta qismi tarixiy va madaniy yo‘nalishlarga to‘g‘ri keladi va so‘rovda qatnashganlarning aksariyati tarixiy va madaniy qiziqishlarni qayd etgan. Ushbu resurslar ziyorat turizmining keng imkoniyatlarini qo‘llab-quvvatlash uchun qayta yo‘naltirilishi mumkin.
Crescent Rating 2017 yilgi global musulmon sayohatlari indeksida O‘zbekistonni dunyoda 29-o‘ringa qo‘ydi. O‘zbekiston reytingda Markaziy Osiyodagi qo‘shnilari Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistonni ortda qoldirdi (Ro‘yxatda Turkmaniston 130 davlat qatoriga kiritilmagan)¹⁰. 2017-yildan boshlab turizm milliy iqtisodiyotning strategik tarmog‘iga aylandi, chunki bu soha O‘zbekistonning xalqaro nufuzini oshirishga xizmat qilmoqda. Bu Prezidentning O‘zbekiston turizm sanoatini jadal rivojlantirishga qaratilgan qarorida alohida ta’kidlangan. Ziyorat turizm ta’minoti tarmog‘iga alohida e’tibor ikki yil avval boshlangan va musulmon davlatlaridan ko‘proq sayyohlarni jalb qilish uchun bu jihatga e’tiborni yanada kuchaytirish zarur. Halol sertifikatini yo‘lga qo‘yish, halol turizm bo‘yicha o‘qitish, halol mehmonxonalar qurish bu boradagi zarur qadamlardir.
O‘zbekiston va boshqa musulmon davlatlari o‘rtasida oxirgi ikki yil davomida bir qancha ikki tomonlama shartnomalarda ziyorat turizmini targ‘ib qilish o‘z ifodasini topgan. Masalan, Pokiston va Turkiya bilan O‘zbekistonda maxsus ziyorat safarlarini tashkil etish bo‘yicha kelishuvlar tuzilgan. O‘zbekistonda turizmning ushbu o‘ziga xos rivojlanishini amalga oshirish uchun murakkab institutsional va huquqiy choralar ko‘riladi. 2018-yilda “halol”, “kosher” va “vegan” mahsulotlar va xizmatlarni ixtiyoriy sertifikatlash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi loyihasi Vazirlar Mahkamasiga tasdiqlash uchun kiritildi¹¹.
Buning uchun nafaqat Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, balki Adliya, Arxitektura va Qishloq xo‘jaligi vazirliklari hamda Din ishlari bo‘yicha qo‘mita hamkorligi zarur.
Bugungi kunga kelib O‘zbekistonga kelayotgan sayyohlarning asosiy qismi Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) davlatlaridan. Ammo Islom olami ulkan iqtisodiy va sarmoyaviy salohiyatga ega. Islom Hamkorlik Tashkiloti (IHT) bilan yaqindan hamkorlik qilish musulmonlar yashaydigan davlatlardan sayyohlar oqimini oshirishga yordam beradi. O‘zbekiston IHT doirasida o‘zaro manfaatli savdo va sarmoyaviy aloqalarni kengaytirishi mumkin. IHT eng yirik musulmon tashkiloti sifatida O‘zbekistonning diniy turizm salohiyatini yanada rivojlantirishga e’tibor qaratishi mumkin.
O‘zbekistondagi muhim islomiy yo‘nalishlarga ixtisoslashtirilgan turlarning targ‘iboti ham turistlarning umumiy oqimini oshirishga yordam beradi. Mamlakat, ayniqsa, hanafiy mazhabi va so‘fiylar uchun noyob yo‘nalishlarga ega. Ziyoratchi sayyohlar Samarqanddagi Imom Al-Buxoriy maqbarasi, Avliyo Doniyor maqbarasi (Avliyo Doniyor Iroq, Eron va, ha, O‘zbekiston bo‘ylab bir qancha dafn etilgan joylarga ega), Ruxobod maqbarasi (qabri) kabi noyob joylarni ko‘rishlari mumkin edi. Amir Temurning ruhiy ustozi shayx Burhoniddin Sagardji) va Shoh-i-Zinda maqbarasi. Ushbu va boshqa joylarga tashrif buyuradigan maxsus turlar allaqachon mavjud, chunki ular nafaqat ziyoratchilarni, balki dunyoviy sayyohlarni ham o‘ziga jalb qiladi.
O‘zbekiston go‘zal va muhim tarixiy va diniy obidalari kam bo‘lmasa-da, jahon sayyohlik markazi bo‘lmagan. Mamlakatda uzoq vaqtdan beri yagona turizm siyosati va strategiyasining yo‘qligi turizm rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan dolzarb muammolardan hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati hozirda mamlakatning turizm sohasini ko‘p yo‘nalishli rivojlantirishga qat’iy e’tibor qaratish niyatida ekanligini aniq bildirdi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev rahbarligida turizm sohasida 50 dan ortiq huquqiy normalar (qonun va qonunlar) qabul qilingan bo‘lib, bu boradagi ishlar amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston o‘zining boy madaniy, tarixiy va diniy merosi bilan dunyo xalqlari orasida o‘z o‘rnini egallash vaqti keldi. Hukumat turizmning iqtisodiy oʻsish va milliy obroʻ-eʼtibor uchun ahamiyatini tushunib, islom olamiga alohida eʼtibor qaratib, ziyorat turizmini ragʻbatlantirish bilan qatʼiy harakat qilmoqda. Siz diniy yoki dunyoviy bo‘lishingizdan qat’i nazar, Buyuk Ipak yo‘li o‘ziga jalb qiladi¹².
Bugun O‘zbekistonda jamiyat hayotining barcha jabhalarida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda va bu islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad mamlakat iqtisodiyotini yanada rivojlantirish, o‘zbek xalqi farovonligini yuksaltirish ko‘rsatkichidir. O‘zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti va yuksalishida turizm muhim ahamiyatga ega bo‘lib, keyingi yillarda Turizmning boshqa sohalari qatori mamlakatimizda ziyorat turizmini rivojlantirishga ham katta e’tibor qaratilmoqda.
Ayni paytda milliy iqtisodiyotga yuqori daromad keltiradigan istiqbolli tarmoqlardan biri bu milliy turizmdir, dedi O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, – O‘zbekiston turizm sohasida katta salohiyatga ega davlatdir. Mamlakatimizda 7 ming 300 dan ortiq madaniy meros obyektlari mavjud bo‘lib, ularning aksariyati YUNESKO ro‘yxatiga kiritilgan. Shu bilan birga, mamlakatimizning betakror tabiati, go‘zal dam olish zonalari imkoniyatlaridan foydalanib, yangi turistik yo‘nalishlar ochish mumkin.
Bu sohaga jahon brendlarini faol jalb etgan holda turizm, ekologiya, ta’lim, etnografik, gastronomik, turizm va boshqa sohalarni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratishimiz kerak. Bu borada davlat-xususiy sheriklik munosabatlarini qo‘llash sohani rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar ochib berishini hisobga olishimiz kerak. Samarqand, Buxoro, Toshkent shaharlaridagi muqaddas qadamjo va obidalarni ziyorat qilishdan iborat “Kichik haj” dasturini ishlab chiqish va jadallashtirish zarur. Shuningdek, ichki turizm sohasida keng ko‘lamli imkoniyatlarni to‘liq ishga tushirish zarur.
O‘zbekiston ulamolarining islom dini va ilm-fani ravnaqiga qo‘shgan hissasi, ilmiy-ma’naviy merosi, Markaziy Osiyo hududida islom sivilizatsiyasining shakllanishidagi o‘rni, boy tarixi va xalqining mehmondo‘stligi asos bo‘ladi. mamlakatda sayyohlik turizmini rivojlantirish uchun. Ismoilniyniy, Chor Bakr, Chashmai Ayub, Shohizinda, Ruhobod, Imom Al-Buxoriy, Bahouddin Naqshband, G‘uri Amir, Xoja Ahrur, Pahlavon Mahmud, Hazrati Imom, Zangi ota, Sulton Saodat, Hakim at-Termiziy kabi mashhur hojilar bu fikrning dalilidir. Mamlakatda dunyoga mashhur ziyorat va ziyoratgohlar borki, ularning ziyorati islom dinining kichik ziyoratiga tenglashtiriladi. Xususan, O‘rta Osiyoda Samarqanddagi Qusam ibn Abbos qabrini ziyorat qilish Ka’ba ziyoratiga tenglashtiriladi(Xoshimov, 2001, 34-bet). O‘zbekistonda ziyoratchilarga qulaylik yaratish maqsadida muqaddas qadamjolar va ziyoratchilar haqida mobil ilovalar ishlab chiqildi.
O‘zbekistonda ziyorat turizmini rivojlantirish bo‘yicha aniq takliflar ishlab chiqilib, respublikamizning ziyorat turizmi imkoniyatlarini jahon hamjamiyatiga yetkazish masalasiga e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekistonda yangi sayyohlik brendini rivojlantirish, tashrif buyuruvchilar uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish, tashrif buyuruvchilar talablarini inobatga olgan holda mavjud turistik yo‘nalishlarni takomillashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda.
O‘zbekistonga tashrif buyurish yo‘nalishi bo‘yicha Turkiya, Pokiston, Malayziya, Eron, Indoneziya, Birlashgan Arab Amirliklari va boshqa mamlakatlardan kelayotgan sayyohlar soni ortdi. 2019-yilning may oyida Samarqand shahrida “Buyuk Ipak yo‘li kurortida ziyorat turizmining tiklanishi” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya bo‘lib o‘tdi.
Diniy ziyoratgohlarning o‘zi ziyorat turizmi uchun yetarli emas. Sayyohlarni jalb qilish uchun qulay viza rejimi, aeroportda, mehmonxonalarda ibodat qilish uchun sharoitlar kabi targ‘ibot ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilishi kerak.
Buxoroda podsho Bakr cherkovi, namozxonxona, Sayfiddin Baharziy, Kalon, Magogi Attoriy, piri dastgir, Xoja Ismat machitlari, shuningdek, koʻplab muqaddas ziyoratgoh va ziyoratgohlar bor. Imom Al-Buxoriy ziyoratgohi va Makka va Madinaga haj va ziyoratga borishdan oldin “etti pir” ziyoratgohlari. Bular xalq orasida jahon ustoz deb atalgan Abduholiq G‘ijduvoniy, “Xo‘ja Orif Mohitabon” deb atalgan Xoja Muhammad Orif Ar revgariy; Xoja Mahmud fig‘ fag‘naviy, xalq orasida nomi “Xoja Azizon” bo‘lgan Xoja Ali Romitoniy, Xoja Muhammad ota Samosiy, Said Mir Gulol va xalq orasida “Buyuk Xoja” nomi bilan mashhur bo‘lgan Hazrati Bahouddin Naqshbandiy, “Sulton avliyolar”.
Sharq uyg‘onish davrining IX-XII va XIV-XV asrlarida O‘zbekiston hududida islom ilmlari bir necha yo‘nalishda ilmiy hikmat tarzida, so‘z bilish, rivoyat ilmi, ilm-ma’rifat, ilm-ma’rifat asosida rivojlangan. tavhid, iymon ilmi, dunyo yordamida insonni bilish.
O‘zbekistonda ziyorat turizmini rivojlantirish uchun boshqa ko‘plab muqaddas qadamjolar, ziyoratgohlar mavjud. Surxondaryo viloyatida “Hakim at-Termiziy” ansambli, Sulton Saodat maqbarasi, Abu Muhammad at-Termiziy maqbarasi, “Qirq qiz” qalʼasi, Fayoztepa yodgorligi, Buddistlar ibodatxonasi, Zartepa, Dalvarzintepa, Koʻhna Termiz, Qoratepa, Oqsaroy kabi buddizm yodgorliklari. Qashqadaryo viloyatida Doruttilovat ansambli, Shamsiddin Kulol qabri, Gumbaz Sayidon, Kuk gumbaz Machiti, Dorussaodat ansambli, Imom Ismoil al-Buxoriy, Maxdumi O‘zam, Horn-Zinda ansambli bor. Samarqand viloyatida Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad maqbarasi, Imom Burxoniddin Marg‘inoniy maqbarasi, Xoji Abdu Darun qabri, Xazrati Xizr machiti, Nuriddin Basir qabri, Burxoniddin Sagarjiy (Ruhobod) qabri, Cho‘pon ota maqbarasi, Xo‘ja Ahrur qabri (Doniel Payg‘ambar) bor. Daniil) qabr. Buxoro viloyatidagi diniy ziyoratgohlar: Kalon Machiti, Somoniy ziyoratgohi, Boloxovuz Machiti, Magoki Attori Machiti, Habib Xavuz Ansanbli, Nodir Devon Begi Xonaqasi, Namozgoh Machiti, Chashmai Ayub ziyoratgohi, Fayzobod Xon, Xoji Zaynuddin Sh. Abduxoliq G‘ijduvoniy ziyoratgohi. Xorazm viloyatidagi diniy yodgorliklar: Said Alovuddin maqbarasi, Juma Machiti, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Muxtor Vali maqbarasi va boshqalar.
Ziyoratgohlar har bir xalqning milliy qadriyatlarini o‘zida mujassam etgan muqaddas qadamjolar sifatida katta ahamiyatga ega bo‘lib, Jizzax viloyatida Sa’d ibn Abu Vaqqos, Parpi bobo, Xo‘jamushkent bobo, Ro‘d bobo, o‘smir ota, Said Mirning muqaddas qadamjolari bor. Xalilulloh bobo, Xo‘jabog‘bun bobo, jondahor bobo, ko‘k to‘ng‘ich ota, Xujay Sarab bobo, Xoja Shohimardon Sherdor, Sayyid Burxiddin Qilich, Xoja Qahhor Valiy, Chuxmozor ota, Sayfin ota, Archamozor ota, Chubbi ota, PARPi ona, Yo‘lbars ota, Ladder Chilingar ota, Changovul bobo, Qirqchilton, Qisqichbaqa, Qum ota, Bobo, Beshbuloq ota. Hazrati Zaynulobidin kabi ziyoratgohlar xalq meʼmorchiligining nodir namunalari sifatida oʻzbek xalqining milliy-madaniy yodgorliklari hisoblanadi.
O‘zbekiston islom sivilizatsiyasi markazi, Xalqaro islom akademiyasi, Mir Arab oliy maktabi, Imom Buxoriy va Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari O‘zbekistonning boy ilmiy-tarixiy merosini o‘rganish va targ‘ib etishga xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda ziyorat turizmini rivojlantirish, uning jozibadorligini oshirish uchun O‘zbekistondagi muqaddas qadamjolarning turistik xaritasini ishlab chiqish, ziyoratchilar uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, targ‘ibot-tashviqot ishlarini yaxshi olib borish, transport xizmati tizimini yaxshilash, gid-tarjimonlar tayyorlash masalasiga e’tibor qaratish zarur.

1^ See Stuart Mitchell, “UNWTO Code of Ethics for Tourism Becomes an International Convention,” Ethical Marketing News, September 19, 2017, last accessed August 10, 2018, http://ethicalmarketingnews.com/unwto-code-ethicstourism-becomes-international-convention.

2^“Ziyarah—Oxford Islamic Studies Online,” Oxford Islamic Studies, accessed August 6, 2018, www.oxfordislamicstudies.com.

3^ See “V stolitse proshla press-konferentsiiam posviashchennaia Zierat turizmu,” Uzbek Tourism, accessed April 27, 2019, https://uzbektourism.uz/ru/newnews/view?id=216.

4^ N. Faizibaeva, “Evropa kak odin iz vazhneishikh turisticheskikh tsentrov mira,” Mezhdunarodnye otnosheniia: politika, ekonomika, pravo 4 (2012): 60.

5^ See “Kakova geografiia rasprostraneniia mazhabov vo vsem mire?” Islam Today, October 14, 2015, accessed April 27, 2019, https://islam-today.ru/veroucenie/vopros-otvet/kakova-geografia rasprostranenia-mazhabov-vo-vsem-mire/.

6^ Onur Akbulut and Yakin Ekin, “Reflections of Hajj and Umrah Pilgrimage on Religious Stores in Mugla-Turkey,” International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage 6, no. 3 (2018): 11.

7^ Islamic tourism has great potential in Uzbekistan. By Surayyo Usmonova. May 2019. Available at: https://thediplomat.com/2019/05/islamic-tourism-has-great-potential-in-uzbekistan/

8^ The Future of religious tourism. The pew research center. Available at: https://www.pewresearch.org

9^ 2017 Uzbekistan international visitor trend survey report. February 2018. Heechun Kang, Takeshi Akiba, Mariko Shishido. http://www.visitkhiva.net/wp-content/uploads/2018/03/surveyreport20180303-web.pdf

10^ Global Muslim travel index (GMTI) 2017. Available at: https://www.crescentrating.com/reports/mastercard-crescentrating-global-muslim-travel-index-gmti-2017.html

11^ Постановление президента республики узбекистан. О мерах по обеспечению ускоренного развития внутреннего туризма. 07.02.2018 г. N пп-3514.

12^ Islamic tourism has great potential in Uzbekistan. By Surayyo Usmonova. May 2019. Available at: https://thediplomat.com/2019/05/islamic-tourism-has-great-potential-in-uzbekistan/