I. bob. Yosh avlodni tarbiyalashda akademik xonandalik san’atining o`rni va ahamiyati

“Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari”

mavzusida yozgan

MUNDARIJA.

Kirish……………………………………………………….........…...... 3

I.BOB. Yosh avlodni tarbiyalashda akademik xonandalik san’atining o`rni va ahamiyati

I.1Vokal maktabining yaratilish tarixi va uning ahamiyati……………...8

I.2. Vokal va zamonaviy musiqada ovoz tarbiyasi……............................20

II.bob.Vokal va zamonaviy qo`shiqlar vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash

II. 1 Maktab o`quvchilarini vokal va zamonaviy qo`shiqlar bilan tanishtirish................................................................................................33

II. 2 5-7 sinf o`quvchilariga vokal va zamonaviy qo`shiqlarni o`rgatish..................................................................................................42

II. 3. Tajriba –sinov ishlarini olib borish va natijalarini aniqlash..........51

Xulosa……………………………………………………………….......56

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati...........................................................59

Ilovalar......................................................................................................62


Kirish

Mavzuning dolzarbligi. Barkamol avlodni tarbiyalash insoniyatning eng birinchi vazifalaridan biri bo`lib kelgan. Barkamol shaxsni tarbiyalash masalasiga o`z tariximizdan juda ko`p dalillar keltirishimiz mumkin. Al Forobiyning « Fozil odamlar shahri » asaridagi g`oyani yodga olmoq unga ko`ra jamiyatning har bir fuqarosi, mansabi, tutgan o`rni ya’ni kim bo`lishidan qat’iy nazar fozil kishi, fozil inson o`z davlatining barcha qonun qoidalarini yaxshi biladi, unga amal qiladi, fikrlaydi. Avvalo bunday fikr yuritishning o`zi bobolarimizning ma’naviy darajasini naqadar yuksak bo`lganligini va albatta bunday fikr aytish bu borada ko`p asrlik meroslarni o`rganish natijasida vujudga kelishini ta’kidlash joiz. Demak, bizning barkamol shaxsni tarbiyalash haqidagi niyatimiz uchun ma’naviy asos bor. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o`sib kelayotgan yosh avlodning kelgusida bilimli insonlar bo`lib yеtishishi uchun qayg`urib quyidagilarni ta’kidlaydilar-“Men yoshlarimizga, mening bolalarimga qarata, o`rganishdan hech qachon charchamanglar, deb aytmoqchiman. O`rganish, hech qachon ayb sanalmaydi. Nimanidir bilmasang uni o`rganish zarur. Avvalambor, endi hayotga kirib kelayotgan yoshlarga nima lozim? O`rganish, o`rganish va yana bir bor o`rganish kerak. Kasb o`rgangan, ilm olgan kishi, o`zbekona aytganda, hech qachon kam bo`lmaydi”¹

Musiqa tarbiyasi umum tarbiyaning asosiy va murakkab qurollaridan biri bo'lib, atrofdagi go'zal narsalarni yuksak idrok etishga va qadrlashga o'rgatadi. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiribgina qolmay balki ma’naviy dunyoqarashlarini shakllantiradi. Musiqa inson hissiyotiga kuchli e’tibor, kuchli ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lib, o'quvchilarni nafosat olamiga olib kirish va axloqiy-estetik tarbiyaning muhim vositasidir. Bobomiz Shayx Sa’diyning shunday so'zlarini keltirishimiz mumkin "Musiqa odam ruhining yo'ldoshidir". Musiqa insonga tez ta’sir etuvchi emotsional hissiyotini aktiv rivojlantiruvchi vositadir.

Shu bois o'quvchilarda inson ma’naviyatining tarkibiy qismi bo`lgan musiqa madaniyatini tarbiyalash, musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo'lib qoladi.

Maktablarda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni kuylash va tinglash orqali yoshlarni ma’naviy va axloqiy tarbiyalash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri desak mubolag'a bo'lmaydi.

Musiqaning estetik tarbiyadagi roli falsafa, musiqashunoslik va ijrochigagina doir adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan bo'lsa-da, lekin akademik xonandalik san’atining shaxsni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashdagi roli haligacha ilmiy yoritilmagan. Buning sababi bizningcha akademik xonandalik san’atining murakkabligi va uning inson ongiga ta'sirining ko'p qirraliligidir. Biz ushbu ishimizda mazkur nuqsonni to'ldirishga, ya'ni opera san'atining tarbiyaviy jihatlarini va uning yangi insonni kamol toptirishdagi rolini yoritishga harakat qilamiz.

Yuqoridagilarning hammasini nazarda tutgan holda biz bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini quyidagicha belgiladik: “Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni ijro etish uslublari.”.

Tadqiqotning maqsadi 5-7 sinf o'quvchilarida musiqiy-estetik tarbiyani amalga oshirishda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni eshitib idrok etishda samara beradigan uslub va vositalarni tanlab amalda qo'llash, olingan ijobiy natijalarni amaliyotga tavsiya etishdan iboratdir.

Ilmiy ishining ob'ekti Qarshi shahar 29-son umumiy o`rta ta'lim maktabi o'quvchilarining 5-7- sinflarida amalga oshirib boriladigan musiqa madaniyati darslarining mazmuni hisoblanadi.

Ilmiy tadqiqot ishining vazifalari tanlangan mavzuning dolzarbligi va maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagicha belgilandi:

1.O'quvchilarda tinglash malakalarini shakllantirishda vokal asarlarining imkoniyatlarini aniqlash;

2.O'quvchilarni vokal va zamonaviy qo`shiqlar orqali estetik madaniyatini shakllantirishda samara beradigan yo'l va uslublarni aniqlash;

3. Tajribali musiqa o'qutuvchilarining ish faoliyatini o'rganish va umumlashtirish;

4.Tajriba -sinov ishlari olib borish va uning yakuniy natijalari asosida ilmiy asoslangan pedagogik tavsiyanomalar ishlab chiqish.

Tadqiqot ishining predmeti- opera san’ati orqali o'quvchilarda estetik tarbiyani amalga oshirish jarayoni hisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishining metodlari: O'quvchilar bilan suhbat, bahs-munozara yuritish intervyu olish, anketa savol-javoblarini o'tkazish va sinov-tajriba ishlarini olib borish. Bolalar zamonaviy qo`shiqlaridan o'quvchilarning estetik idroki, did va ijrochiligi uchun mos bo'lganlarini tanlab olish. Ulardan musiqa madaniyati darslarida keng foydalanishdir.

Tadqiqot ishining ilmiy farazi: Akademikxonandalik san’ati orqali o'quvchilarni estetik tarbiyalash ishlarini samarali amalga oshirish mumkin, agarda:

-O'quvchilarni estetik tarbiyalshni amalga oshirishda vokal va zamonaviy qo`shiqlarning o'rni va ahamiyati tarixiy va nazariy asoslansa;

-Bolalar zamonaviy qo`shiqlaridan vokal to'garaklarida foydalanishning samarali yo'l va uslublari ishlab chiqilsa;

-O'quvchilarni musiqa orqali tarbiyalashning maqsad va vazifalari bilan uzviy bog'liq holda amalga oshirilsa;

- Jahon va o’zbek akademik vokal asarlarini yaratgan mualliflarning hayoti va ularning yozish uslublariga xos xususiyatlari bilan o'quvchilarni tanishtirib borilsa;

-O'rganiladigan bolalar zamonaviy qo`shiqlarining mazmuni bilan o'quvchilarni batafsil tanishtirib borilsa ko’zlagan maqsadga erishish bir muncha osonlashadi.

Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosini birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning va ikkinchi prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning mavzuga mos keladigan fikrlari, "Ta'lim to'g'risidagi qonun", "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", o'rta asrlarda Sharqning buyuk qomusiy olimlari tomonidan bildirilgan fikrlar, taniqli pedagog, psixolog va musiqashunos, olimlarning asosiy fikrlari hisoblanadi.

Tatqiqotning ilmiy yangiligi. –O`quvchilarda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni o`rganish masalalari pedagogik muammo ekanligi yaxlit bir butun holatda tadqiq etildi.

-Umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`quvchilarni musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg`ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi.

-O`quvchilarni vokal janrini o`rgatishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi.

-O‘quvchilarda vokal janrini o`rgatishga qaratilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi.

-O‘quvchilarni estetik tarbiyalash dolzarb pedagogik muammo ekanligi yaxlit , bir butun holatda tadqiq etildi.

-Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o`quvchilarni vokal san’ati orqali musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg‘ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi.

-O‘quvchilarni musiqiy bilimdonligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi.

-O‘quvchilarni estetik tarbiyalashga yo‘naltirilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi. .

Bitiruv malakaviy ishimiz uch bosqichda amalga oshirildi. Tadqiqotning I-bosqichida mavzuga taalluqli ilmiy- nazariy, pedagogik, metodik, tarixiy, psixalogik musiqiy adabiyotlar o'rganildi.

5-7 sinflarda musiqa madaniyati darslarini o'tish ahvoli kuzatildi. Qayd qiluvchi sinov o'tkazildi, musiqa darsliklari tadqiqot mavzusi nuqtai nazaridan tahlil dilindi:

II-bosqichda tajriba - sinov ishlarining natijalari o'rganildi, tahlil o'tkazildi, umumlashtirilgan holda ulardan tegishli xulosalar chiqarildi. Shuningdek bu bosqichda ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqildi.

III- bosqichda tavsiya, xulosalar qayta tahlil etilib, ishning milliy matni tayyorlandi.

Tayyorlangan bitiruv malakaviy ishimizning ustivor g'oyasi shundan iboratki ustoz-muallim maktab o'quvchilariga bolalar zamonaviy qo`shiqlarni mohirlik bilan o'rgata olsa o'quvchi yoshlar qalbida estetik madaniyat asta-sekin rivojlanib shakillana boradi.

Bitiruv malakaviy ishimiz tarkibi kirish, ikki bob, 5ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat.


I.BOB. Yosh avlodni tarbiyalashda akademik xonandalik san’atining o`rni va ahamiyati

I.1.Vokal maktabining yaratilish tarixi va uning ahamiyati.

Xonadalik ijrochiligi tarixi. O‘zbekistonda xonandalik san’atining asoslarini o‘rganar ekanmiz jahon xonandalik maktablari tarixiga nazar tashlashimiz lozim. Respublikamizda akademik kuylash uslubi asosan rus xonandalik maktabi tajribasiga tayangandir. Rus akademik xonandaligi irmoqlari esa - rus xalq qo‘shiqlarining o‘ziga xos kuychanligi, kuyining kengligi va ma’nosining boyligini o‘ziga jamlagan. O‘ziga xoslikni avaylagan holda rus xonandaligi maktabi Italiya, Fransiya va Germaniya xonandalik maktablarining boy udumlarini o‘zlashtirdi. Uning rivojiga o‘z hissasini qushganlardan G.Lamakinni aytib o‘tishimiz mumkin. U 1837 yilda yaratgan “Metodu peniya-1” va “Metodu peniya-2” asarlari, F.Evseevning 1833 yilda chop etilgan “Shkola peniya” asari, A.Varlamovning “Polnaya shkola peniya” asarlaridagi ko‘rsatmalari zamonaviy kuylash prinsiplari bilan hamohang va chambarchas bog‘liqdir.

Rus xonandaligi maktabining rivojiga katta hissa qo‘shganlardan, Glinkaga qadar davr bastakorlari ham hisoblanishadi, bular: D.Bortnyanskiy, A.Verstovskiy, A.Gurilyovlardir. Lekin aynan Glinkaning ijodida milliylik yorqin ifodalanadi. Glinka rus klassik xonandaligi maktabining asoschisidir, bunga 1836 yil 27 noyabrda namoyish etilgan “Ivan Susanin” operasi prem’erasi sabab bo‘ldi deya olamiz. Rus bastakorlari milliy musiqaning an’analarini saqlagan holda unga yangi intonatsiyalar, usul va garmoniyalar olib kirdilar, bu xonandalik musiqasining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi va xonandalar oldiga yangi vazifalar qo‘ydi. Rus xonandaligi maktabiga milliy ifoda, uslublarining ko‘p qirraliligi xosdir. Bu uslublarga ega inson barcha tillarda a’lo darajada kuylay olishi mumkin. Bunda nafasdan foydalanish, tanglay ish faoliyati, ya’ni rezonatordan foydalana bilish, matnga yuqori e’tibor, badiiy haqiqat yaratish katta ahamiyatga egadir.

Boshqa milliy xonandalik maktablaridan farqli, rus xonandalik maktabi italyan belkanto uslubini o‘zida mujassam etdi va rivojlantirdi. Bunga rus tilidagi (italyan va ukrain tillariga o‘xshash) unli harflarning kuychanligi sabab bo‘ldi.

Akademik yo‘nalishda barcha millat vakillari kuylay oladilar, lekin doim talaffuz etishda o‘zgarish ro‘y beradi. “Til ovoz naychalarining vibratsion ishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ta’sir ko‘rsatibgina qolmay kekirdak faoliyatida ham katta o‘rin egallaydi” (L.Dmitriev). Iste’dodli akademik yo‘nalishda kuylovchi xonanda uchun kuylash qancha oson bo‘lsa, milliy yo‘nalishda kuylash ham shuncha oson bo‘ladi. O‘zbekistonda bu ikki yo‘nalishda kuylagan xonandalar bor, bular xalq artistlari K.Zokirov, N.Xoshimov, S.Yarashev, A.Azimov, S.Qobulova va boshqalar.

Rus professional musiqasi aynan xonandalik san’atining rivojida katta o‘rin egalladi. Glinka “Musiqani xalq yaratadi, bastakorlar unga sayqal beradilar” –degan edi. Haqiqatdan ham rus xalq qo‘shiqlari rus bastakorlarining ilhomlanish manbai bo‘lgan. Uning asosida birinchi rus opera asarlari yaratila boshlandi. Rus professional xonandalarining yetishib chiqishiga Rossiyada cherkov qo`shiqchiligi katta hissa qo‘shdi. Kiev Rusida xristian dinining to‘la qabul qilinishi nafaqat dinga xizmat qiluvchilarga, balki musiqiy savodi bor xonandalarga bo‘lgan talabni keltirib chiqardi. Manastrlar qoshidagi maktablarda xonandalar Musiqiy savodni to‘liq o‘rganishar edi. Qadim rus cherkov musiqasi to‘liq jo‘rsiz kuylashga asoslangan edi. (Musiqiy sozlar jo‘rligida ijro etish taqiqlangan). Shu tariqa - rus xalq qo‘shiqlari va cherkov qo`shiqchiligi, xonandalik madaniyati, professional akademik qo‘shiqchiligining dunyoga kelishida va rivoj topishida muhim o‘rin egalladi.

XVI asr o‘rtalarida va XVIII asr boshlarida musiqiy teatrlar tashkil etish uchun ilk harakatlar bo‘ldi. Pyotr davrida Kunst boshchiligidagi 7 kishidan iborat aktyorlar gruhi taklif qilindi va ilk bor ariya, ariozolar kiritilgan tomoshalar namoyish etila boshlandi.

1735 yilda Rossiyaga F.Arayya boshchiligidagi italyan opera truppasi doimiy faoliyat uchun taklif etildi. Italyan operasi rus zaminida ildiz ota boshladi. Bu davrda Rossiyada opera yangilik bo‘lsa, Italiyada yarim asr maboynida ijroetilib kelmoqda edi.

Opera yangi janr sifatida uyg‘onish davri ta’sirida dunyoga keldi. O‘sha davrga xos polifonik uslub kuylovchiga xissiyotlarni bildirishga imkoniyat bermas edi. So‘z ko‘povozli musiqa sayqali ichida yo‘qolib, ma’nosiz bo‘lib qolar edi. Ilg‘or musiqachilar guruhi o‘z ijodlariga gomofon uslubni qaytarib musiqa so‘zga asoslanishi kerakligini ko‘rsatdilar. Bu izlanishlar zaminida yangi musiqiy gomofon shakildagi jo‘rli opera, kantata, yakka ovozlar uchun asarlar yaratildi. Rossiyaga italyan operasi kirib kelayotgan vaqtda italyan belkantosi - yuqori xonandalik mahorati ikkinchi davrni o‘z boshidan o‘tkazayotgan edi. Bu betakror kastrat-xonandalarining, o‘ziga xos kuylashning yuqori cho‘qqissini egallagan ustalarining sahnadagi hokimligi davri edi.

Italiya xonandalik san’atining ulkan rivoji boshqa davlatlarning musiqiy va qo`shiqchilik san’ati rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmas edi. G‘arb durdonasi - opera Rossiyaga kirib kelgan davrda juda qiyinchilik bilan saroy ahli tomonidan qabul qilina boshladi. Jiddiy opera zerikarli tuyilar, mahorat bilan ijro etilayotgan kuylash odatiy emasdek edi. Ko`proq xor musiqasiga ahamiyat berilar edi. Bu ajablanarli holat emas, chunki Italiya operasi paydo bo`lish davrigacha xor san’ati yuqori rivoj topgandi, Yevropaning hech qaysi davlatida xor asarlari bu tariqa ko‘p bo‘lgan emas edi.

Bastakor Arayya Rossiyada 25 yil faoliyat ko‘rsatdi. Yelizaveta Petrovna davrida operaga borishga odamlar majbur etilardi, Yekaterina davriga kelib operaga borish sevimli madaniy hordiqqa aylandi. Musiqa va kuylashni o‘rganish tarbiyaning muhim bo‘lagi sifatida qabul qilindi. Mahalliy xonanda va musiqachilarni tayyorlashni taqazo etuvchi shox farmonlari chiqarildi, “Gluxov qo`shiqchilik bmaktabi” tashkil etildi, bu yerda diniy qo‘shiqchilik san’ati o‘rganilishi bilan birgalikda, dunyoviy qo‘shiqchilik ham o‘rganila boshlandi.

Rus bastakorlarining dastlabki asarlari qarama–qarshi fikrlar davrida yaratildi. Saroy ahli yangi san’atni rivojiga to‘sqinlik qilardilar. Rus madaniyati arboblari yangi opera yaratilishiga behisob hissa qo‘shdilar. Yangi san’at milliy demokratik, ayrim hollarda esa Krepostnoy tizimiga qarshi edi. Operalarning bunday tavsiflanishi, ularni yaratgan avtorlarning sobiq Krepostnoy yoki past tabaqadan chiqqan insonlar ekanligidandir. Bular Ye.Fomin, M.Sokolovskiy, M.Matinskiy, D.Kashin va boshqalar.

Rus opera xonandalari o‘ziga xos tarzda edilar. Ammo lekin Italiya qo‘shiqchilik maktabining rus qo‘shiqchilariga ta’siri shubhasiz katta edi. Buning oqibatida XVIII asrning 30-yillariga kelib Italyan vokal musiqasi ijrochilari har yili Rossiyaga ijodiy safar qila boshladilar, rus xonandalari mukammal nafasga tayangan holda ovozda chuziq ohang hosil qilish, kalorotura ovozi va boshqa texnik usullar bilan ishlashni o‘rgandilar.

Rossiyada milliy opera yaratgan bastakorlar–xonandalikdan dars beruvchi birinchi o‘qituvchilar bo‘lganlar. Yevstigney Fomin “Yamshiki na podstave”milliy operasi avtoridir. M.Stepanova, I.Samoylova va O.Petrovalarni opera sahnasiga tayyorlagan Ivan Alekseevich Rutin eng yaxshi o‘qituvchilardan bo‘lgan.

Bastakor Bortnyanskiy saroy qoshidagi kuylash kapellasida katta pedagogik faoliyat ko‘rsatgan. Uning asarlaridagi bosiq kuychan ohang, yuqori notalarning yo‘qligi, ovoz hosil qilishdagi qulay tessitura ovozning rivoj topishiga yordam bergan. Bu xonandalik san’ati rivojida katta ahamiyat qozongan.

XVIII asr oxirida Rossiya xonandalik pedagogikasi tashkil topishiga, bastakor, dirijyor va xonandalik o‘qituvchisi Katerino Kavaso katta hissa qo‘shdi. U nafaqat ijrochilarni, balki mutaxasislik o‘qituvchilarini ham tarbiyaladi. Bular Kovalyova, Shelexov, Turik va boshqalar. Rus xonandalik maktabining poydevori o‘rnatilishida rus xonandalarining artistik faoliyati ham o‘rin egallaydi.

O‘zining a’lo darajadagi qobiliyati, texnik jihati va ma’noli ijrosi bilan tinglovchilarni lol qoldira olgan aktyorlar A.Mixaylova, N.Semyonova, A.Krutitskaya, Ya.Vorobyova, N.Zlov, N.Lavrov va boshqalarni sanab o‘tish mumkin. Rus xonandalarining ijrochilik uslubini shakillanishi va bastakorlarning dasturlarini targ‘ib etilishi tilga olingan XVIII asr II-choragida Moskva katta teatri rahbari A.Verstovskiyni eslamay bo‘lmaydi. Verstovskiy obrazning yaratilishida-oddiy, keng va mazmunli kuy –ohang asosiy omil deb hisoblaydi. Verstovskiy operalari rus xonandalik uslubini shakillantirdi, xonandalarni milliy ruxda tarbiyaladi.

Rus xonandalarining ijrochilik uslubining shakillanishiga ular tomonidan Fransuz opera dasturini ijro etganliklari ham ta’sir ko`rsatdi. XVIII asr o‘rtasida Rossiyaga fransuz truppasi taklif etildi.

Xonandalik san’atining rivojida romanslar ham katta o‘rin egallaydi. G.Teplov va F.Dubyanskiy - birinchi rus romansini bastalaganlar. Rus bastakorlarining, kamer xonandalik yo‘nalishida ijod etgan yirik namoyondasi O.Kozlovskiy edi. “Delitant” - deb atalgan bir guruh iste’dodli bastakorlarni ijodiy faolligi davri XIX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Titov shu guruh vakilidir. Rus romansi ustalari A.Alyab’ev, A.Varlamov, A.Gurilyov, N.Bulakovlarni xalq qo‘shiqlari va shahar romanslari ta’sirida yozgan asarlari o‘zining soddaligi, yurakka yaqinligi bilan ijrochilarni o‘ziga rom eta olgan. Shunday qilib xonandalik san’ati o‘zining 100 yillik, Italyan operasi kirib kelgan davrdan, birinchi rus klassik operasi “Ivan Susanin” yaratilgunga qadar, davrida juda qiyin va o‘ta zarur bosqichni bosib o‘tdi. Rus xonandalari italyan va fransuz maktablarining texnikasi, madaniyatini o‘rgangan holda milliy ijrochilikka sodiq qoldilar. Rus milliy qo‘shiqchilik maktabining asosiy xususiyatlarini tavsiflab beruvchi omillarni uning gullagan davri, XIX asr oxirlarida ijod qilgan xonandalar asarlarida yaqqol ko`rishimiz mumkin.

O‘zbekistonda vokal san’atining paydo bo‘lishi. Ulug‘ inqilobdan so‘ng qo‘shiqchilik va musiqa janrlarida yuksalish va ko‘tarilish imkonlari ochilganday bo‘ldi. Kuy va qo‘shiqlarimizni atoqli ashulachilarimizdan Muhiddin Qori Yoqubov va rus musiqashunosi Mironov tomonidan bir necha ashulalarimiz notaga olinib chop ettirildi. Uspenskiy bilan birga 2 yil davomida Shashmaqom notaga olindi. Musiqa maktablaridan chiqqan talabalar Rossiyadagi musiqa texnikumlari va institutlariga jo‘natila boshlandi. Ham o‘z musiqamiz va Yevropa musiqa olimlarining yordamlari bilan kuylarimizni notaga oldirishda Yevropa musiqasining ohang usullariga ergashtirmaylik. Yevropa ohang usullaridan ko‘z yumib qo‘shiq va kuylarimizni o‘z ohanggiga qolishiga tirishaylik degan fikr tug‘ildi. Bu to‘g‘rida Uspenskiyning katta tajribasi bor edi.

1918 yilning 1 sentyabri O‘zbekistonda opera teatri tashkil topgan kun hisoblanadi. O‘sha kuni xalq Konservatoriyasida Dargomijskiyning “Rusalka” operasi qo‘yildi. Keyinchalik boshqa operalar ham sahnalashtirila boshlandi.

Teatr uchun kadrlar tayyorlash studiyasi ish olib bordi. Bakudagi teatr texnikumida aktyorlar o‘qiy boshladi.

O‘zbekiston milliy vokal qo‘shiqchiligi haqida ancha munozaralar davom etdi. Moskva konservatoriyasi qoshidagi o‘zbek studiyasi tashkil topib unga Halima Nosirova, M. Ashrafiy, B. Inoyatov, N.Hoshimov va boshqalar o‘qiy boshladi. Ayrim nazariyachilar milliy operada bo‘g‘iz bilan kuylashni saqlab qolish zarurligini ya’ni o‘zbek xalq qo‘shiqlariga xos kuylash usulini o‘zgartirmaslik kerakligini isbotladilar. Ammo sekin-asta har qanday opera qo‘shig‘i o‘zining butun dunyo opera madaniyatiga xos qanaqadir umumiy xususiyatlarga ham ega bo‘lishi kerak deb hisoblandi.

Har qanday millatga mansub qo‘shiqchi uchun nafas olib kuylash muhimligini ta’kidlab mashhur qo‘shiqchi G‘ulom Abdurahmonov shunday degan edi. “Milliy vokal uslubi nutqning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi.

Eng asosiysi tilning nozikligini his etishdir. Har qaysi millatda o‘zining nutq uslubi va o‘ziga xos intonatsiya xususiyatlari bo‘ladi.

Mana shularni qo‘shiqda aks ettira olish kerak. Italiya maktabidan opera tovushini va uning yo‘nalishini olish, kuylash usuli esa har bir millatning tiliga mos bo‘lishi lozim.”(G‘.Abdurahmonovning Tamara qizga yozib olgan xotiralaridan). Musiqali dramadan operaga o‘tish oson bo‘lmadi. 1940 yilda “Layli va Majnun” spektakli, “Gulsara” musiqali spektakli operaga aylantirildi. Barcha kuylarning materiallarini T.Sodiqov, N.Mironovning hamkorligida yozdi. Keyin esa musiqali dramaning pattiturasi ustida ishlashga Glier ham jalb etildi.1939 yilda “Gulsara” a’lo darajada ishlangan musiqali drama sifatida ijro etildi. 1939 yilning iyunida M.Ashrafiy va Sergey Vasilenko “Bo`ron” spektaklini qo‘yishgandan so‘ng o‘zbek musiqali teatri to‘la huquqli opera teatri nomini olishga sazovor bo‘ldi. 1918 yil iyul oyida Toshkentda ochilgan Turkiston xalq konservatoriyasi O‘rta Osiyodagi birinchi musiqa maskani bo‘lib u o‘sha yilning aprel oyida tashkil topgan Turkiston Dorilfununining tarkibiga kirgan. Uni Kalenin boshqardi.

1930 yilda Toshkentda Oliy musiqa maktabi ochildi va uni oradan 2 yil o‘tgach Toshkent Davlat konservatoriyasiga aylantirildi. Nazariy bahslardan amaliy ishga o‘tish munosabati bilan Toshkent Davlat konservatoriyasida o‘zbek qo‘shiqchilarining vokal tayyorgarligi masalasi vujudga keldi. Qo‘shiqlar vokal tayyorgarligi faqat O‘zbekistonda musiqali teatr san’atini rivojlantirishga xizmat qiladigan Oliy kasbkorlik ta’limi olish huquqini berib qolmadi, balki sovet davridagi qo‘shiqchilik ijodining asosi ham bo‘ldi. Toshkent Davlat konservatoriyasining bastakorlari Kozlovskiy, Mushel, Nadejdin va boshqalarning pedagogik faoliyatlari qo‘shiqchilik ijodiyotini rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qo‘shiq odamlarni tarbiyalaydi. Ularning dunyoqarashini shakllantiradi. Ro‘y bergan voqealarni aks ettiradi. Kishilarning insoniy fazilatlarini boyitadi, ularni bir-birlariga yaqinlashtiradi. Ularning fikr tuyg‘ularini birlashtiradi. O‘zbek vokal qo‘shiqlari Respublikadagi musiqiy vatanparvarlik, baynalminal hayotning o‘ziga xos solnomasi, xalqning mehnatdagi va qahramonlikdagi jasarotining in’ikosidir va u muhabbatni madh etuvchi asos hisoblanadi. Shularning hammasi umumiy ta’lim maktablarida, maxsus musiqa kollejlarida, institutlarda konservatoriyada musiqiy vokal ta’limini amalga oshirish jarayonida hisobga olinadi. Katta avlodga mansub san’atkorlardan T.Jalilov, Yu.Rajabiy, F.Sodiqov, I.Akbarov, D.Zokirov, Ilyos Hamroyevlar o‘sha paytdayoq milliy merosni Ovrupacha musiqa kompozitsiyasining shakllari bilan birlashtirish yo‘llarini izlay boshlagan.

Mashhur xalq musiqachilari 1941-42 yillarda T.Jalilov, K.Jabborov, H.Hasanovlar bilan yaqin aloqada ishlashdi. Ajoyib vokalchi Halima Nosirovaning qo‘shiq aytish yo‘lini o‘rgandi. Shuning natijasida xalqning lirik qo‘shiqlari va maqomning qadimiy kuylari fortepiano uchun ham qayta ishlana boshlandi. Hozirgi paytda milliy opera san’ati tashkil topgan va unga bastakorlar Sergey Vasilenko hamda M.Ashrafiyning “Bo`ron”, T.Jalilov va Boris Brovtsinning “Tohir va Zuhra”, T.Sodiqov va Glierning “Gulsara”, Uspenskiy va Mushelning “Farhod va Shirin”, T.Sodiqov va Zeydmanning “Zaynab va Omon”, S.Yudakovning “Maysaraning ishi”, M.Ashrafiyning “Dilorom”, I.Hamroyevning “Oyjamol” va boshqa operalar yaratilgan. O‘zbek opera san’atining yaratilishi o‘zbek xalq milliy musiqa madaniyati rivojlanganidan dalolat beradi. O‘zbek opera va balet asarlari o‘zbek xalqining o‘tmishdagi milliy badiiy madaniyati hamda o‘ziga xos musiqa san’atining boy an’analaridan foydalanish asosida yaratildi. Opera va balet asarlari ularning ohang kuy mohiyati chuqur milliy va o‘ziga xosdir. Hozirgi o‘zbek musiqa madaniyatining shakli ham vokal san’ati qo‘shiqchilik janrining barcha turlari mazmuni boy va ko‘p qirraliligidir. O‘zbekiston bastakorlarining vokal asarlari o‘zida milliy, klassik, xalq og‘zaki ijodi va zamonaviy ko‘povozli san’atni mujassamlashtirgan. Ko‘povozli vokal asarlarini ijro uslublarini joriy etish, o‘zbek musiqa madaniyatini rivojlantirish uchun muhim turtki bo‘lib kelmoqda.

Mustaqillikka erishgandan so‘ng yangi davrdagi ulug‘vor o‘zgarishlarni ijtimoiy-iqtisodiy o‘sish miqyoslarini xalqning buyuk jasorati va matonatini ko‘povozli janrning vokal musiqiy janr vositalari bilan ifodalab bermoqda. Ma’lumki dunyoda hamma narsa o‘zgaradi, ya’ni rivojlanadi. O‘zbek vokal san’ati ham chuqur ildiz olib keng rivojlanib bormoqda. Barcha o‘quv dargohlarida vokal san’atini o‘qitish uslubiyoti, ijro uslubiyoti yangi zamon talabiga mos dasturlar asosida chuqur o‘rgatib kelinmoqda. O‘quv dargohlarida ijrochilarning yoshlariga mos vokal, ovoz qo‘yish mashqlari ishlab chiqilib hamisha takomillashtirilib kelinmoqda. Hamma qo‘shiq janrlariga ya’ni vokal janri, estrada ijro uslublari, milliy ijro uslublari, folklor ijro uslublari, lirik ijro uslublar, maqom ijro uslublari yo‘nalishida ovoz mashqlari shu janrlar yo‘nalishiga mos ishlab chiqilgan. Qaysi janrga xos ijro uslubi bor xonandaga o‘sha yo‘nalishdagi ovoz mashqlari ustozlar tomonidan berib, tarbiyalanib borilmoqda.

Keyingi yillarda musiqa ta’limi va tarbiyasi dasturi hamda yangi darsliklaridan o’zbek kompozitorlarining davr ruhini aks ettiradigan yangi qo’shiqlari bilan bir qatorda, milliy musiqiy meros namunalari ham o’rin ola boshladi. Boshlang’ich sinflarda xalq musiqasi namunalari kabi ( musiqiy fol’klor) ga asosiy e’tibor qaratilgan bo’lsa, 6-7-sinflarda maqom, doston mumtoz ashula kabi kasbiy an’anaviy musiqa namunalari ko’proq tavsiya etilgan. Ammo meros va zamonaviy milliy musiqaga asosiy o’rin berilganligini asrlar davomida shakllanib kelgan jahon xalqlari musiqa madaniyatining yuksak badiiy namunalarini chetlab o’tish, deb tushunmaslik kerak. Aksincha, milliy musiqani jahon xalqlari musiqasi namunalari bilan taqqoslash asosida o’rganishgina ijobiy natijalar beradi.

A.Mansurov va D.Karimovalarning yangi 5-sinf musiqa darsligida o’quv yilining to’rtinchi choragi butunlay opera san’atiga bag’ishlangan. Bu chorakda 8 soat dars bo’lib, ularda opera san’ati, jahon opera san’atida italiyalik kompozitor Jizeppe Verdining ”Aida”, ”Rigoletto”, ”Traviata”, ”Otello”, fransiyalik kompozitor Jorj Bizening ”Karmen”, Avstraliyalik mashhur kompozitor Volfgahg Amadey Motsartning ”Sehrli fleyta”, ”Figaroning uylanishi”, Pyotr Chaykovskiyning ”Pikovaya dama”, (”Toppon xonim”), ”Yevgeniy Onegin”, Nikolay Andreevich Rimskiy –Korsakovning ”Qor qiz”, ”Sadko”, ”Shoh Sulton haqida ertak”, ”Oltin xo’rozcha”, Mixail Ivanovich Glinkaning ”Ivan Susanin”, ”Ruslan va Lyudmila” operalarining o’rni haqida qisqa ma’lumotlar berilgan. Shuningdek Muxtor Ashrafiyning ustozi S.N.Vasilenko bilan birgalikda 1939-yilda yaratgan birinchi o’zbek operasi ”Bo’ron”, keyinchalik mustaqil o’zi yaratgan ”Dilorom” operalari, Sulaymon Yudakovning ”Maysaraning ishi” hajviy operasining o’zbek musiqasi rivojidagi o’rni ko’rsatib o’tilgan. ”O’zbek musiqasida opera janri” deb nomlangan 4-dars mavzusi R.Glier va T.Sodiqovlarning ”Layli va Majnun”, R.Hamroevlarning ”Zulmatdan ziyo”, S.Boboevning ”Hamza”, ”Fidoiylar”, H.Rahimovning ”Zafar”, I.Hamroevning ”Oyjamol” , I.Akbarovning ”Sug’d elining qoploni”, M. Burxonovning ’Alisher Navoiy”, S.Jalilning ”Zebuniso”, M.Bafoevning ”Umar Hayyom” kabi asarlari o’zbek operalariga bag’ishlangan.

O’qituvchi o’quvchilarga opera san’ati haqida ma’lumotlar berib, ularning yuksak opera asarlari bilan tanishtirar ekan, avvalo, opera janrining o’ziga xos xususiyatlari, muallifi, bu asar yaratilgan davr, asarning mazmuni haqida ixchamgina hikoya qilib berishi lozim. Tinglash uchun tavsiya etilgan opera parchalari, asosan muqaddima(uvertyura) va ariyalar bo’lishi ma’qul. Chunki uvertyura simfonik opkestr ijrosidagi sof cholg’u musiqa bo’lishiga qaramay, u operaning asosiy musiqiy materialidan qisqartirib olinadi va tinglovchiga asar haqida nisbatan yaxlitroq tasavvur paydo qiladi. Masalan o’quvchilarni S.Yudakovning ” Maysaraning ishi” operasi bilan tanishtirishda o’qituvchi operaning librettosi (so’z matni) S.Abdulla va M.Muhamedovlar tomonidan Hamzaning shu nomdagi asari asosida yaratilganligi, asarda aql-zakovatli, bama’ni va axloqi pok beva ayol Maysara puxta o’ylangan reja yordamida ochko’z qozi, badjahil mirshab Hoji Darg’a, axloqan buzuq qonunchi Hidoyatxonlarni laqillatganligi shahvatparastlarning zaif yurak torlarida o’ynab o’ta nopqulay vaziyatlarga solib, ularni xalq oldida kulgiga qoldirganligi va shu yo’l bilan yosh sevishganlar- jiyani Cho’ponali va uning sevgilisi Oyxonning baxtini saqlab qolganligini hikoya qilib beradi.

Mustaqillikdan so`hg, ayniqsa yosh opera xonandalari uchun ko’p tomonlama imkoniyatlar berila boshlandi. Prezidentimiz tomonidan yosh iste’dodlar uchun ta’sis etilgan ” Nihol” davlat mukofoti yoshlar uchun eng yuksak e’tibor hisoblanadi. Bundan tashqari, Nazira Ahmedova, Sulaymon Yudakov nomidagi ko’plab katta-yu kichik ko’rik tanlovlar yosh xonandalarni turli sinovlardan o’tkazib kelmoqda.

Opera xonandalari uchun eng zarurr hisoblanuvchi ovoz kuchi, yashaydigan iqlim muhitiga ham bog’liqdir. O’z ijodiy kuzatishlarimiz natijasida shunga amin bo’ldikki, O’rta Osiyo, ayniqsa, O’zbekiston hududida yashab ijod qilayotgan va ulg’ayayotgan yosh avlod kuchli va baquvvat, keng diapazon, chiroyli tembr va aql-zakovat bilan yuksalmoqda. Eng asosiysi yosh xonandalarning har biri o’ziga xos ovoz sohibi.

Hozirgi yosh opera xonanadalari orasida dunyo sahnalarida o’z iste’dodlarini namoyish etib kelayotganlari ham kam emas.Ramiz Usmonov, Abdumalik Abduqayumov, Najmiddin Mavlyanov, Jenisbek Piyazov, Samandar Alimov, Rahim Mirzakamolov va bir qancha yosh ijodkorlar xalqaro ko’rik tanlovlar g’olibi va davlat mukofoti sovrindorelari hisoblanadilar.

Xalqimizda ”Ustozsiz shogird har maqomda yo’rg’alar” degan maqol bor. Har bir kasbni o’rganish tarixi bo’lgani kabi opera san’atining ham o’z maktabi bor. Dunyo bo’ylab eng ko’p tarqalgan italiya , fransuz, nemis va rus maktablari bo’lib, jahon opera yulduzlari mana shunday maktablarni mukammal o’rganganlar. Shuning uchun ham dunyo sahnalari ular uchun muntazirdir.

Bizning yosh opera xonandalarimiz uchun ham mana shunday maktablar zarur. Bunday maktablarni egallashda eng avvalo yosh xonandalarni opera vatani bo’lmish Italiya, bundan tashqari, Fransiya va Germaniya kabi shaxarlarga opera maktabini olib kelish uchun grantlar berilsa, yoshlar istedodi yanada oshgan bo’lar edi.Grant asosida o’qiyotgan talaba, opera maktabini, ya’ni asarni kuylash usullari, kuylash davomida asarning asl ma’nosini tinglovchiga yetkazib bera olish, asarnign ichki his tuyg’ularini ko’rsatib berish kabi bilimlarni puxta o’rganib kelinishi va yosh xonandalarga o’rgatilishi O’zbekistonda opera san’atiga juda katta rivoj bergan bo’lar edi. Lekin bunga qaramay, biz o’z milliy opera maktabimizni rivojlantirmog’imiz darkor. Ustozlarimiz Halima Nosirova, Saodat Qobulova, Sattor Yarashevlar o’zbek tilida yaratilgan opera , romans, xalq qo’shiqlarini mahorat bilan ijro etib, milliy maktabga asos solganlar. Ularning ijrolari ikki buyuk yo’nalishni o’z ichiga olgan, o’zbek ashulachilik an’analari va vokal ijro yo’li. Mana shu ikki yo’nalish birligidagi ijroyo’li opera maktabini asoslab beradi. O’zbek operalarini butun jahonga tanitish uchun ham milliy maktabimizni puxta o’zlashtirmog’imiz kerak. Buning uchun milliy musiqa boyligimiz bo’lmush katta ashula va maqomlar ijrosiga e’tibor berishimiz kerak.

Xulosa qilib aytganda o’quvchi yoshlarni jahon xalqlari musiqa san’atida yetakchi o’rinlardan birini egallagan akademik xonandalik san’ati bilan tanishtirish va bu san’atning go’zal musiqiy xususiyatlaridan bahramand qilishning tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir.