I bob umumiy malumotlar

2.3 TIRISTORLAR VA DINISTORLAR

Tiristor – to’rt qatlamli yarim o’tkazgichli asbob. Uning tuzilishi 1a – rasmda keltirilgan. Unda uchta r-p o’tish bo’lib, A nuqtaga manbaning musbat qutbi, B nuqtaga manfiy qutbi ulansa, P1 va P3 o’tishlar to’g’ri, P2 esa teskari r-p o’tishga ega bo’ladi. Uning ishlash printsipini tushuntirish uchun, tiristorni ikkita r-p-r va p-r-p tipli tranzistorlarga ekvivalent deb qaraladi (1-b – rasm). Bu paytda tiristordan o’tuvchi umumiy tok uchta tashkil etuvchidan iborat bo’ladi:

bundan

bu yerda I_yopiq – tiristor yopiq bo’lganda o’tadigan tok, va – m os ravishda tranzistorlarning tok uzatish koeffitsientlari.

2.4 Tiristorning tizimiy tuzilishi (a) va uni qo’sh tranzistor
kabi tasvirlash (b)
Agar qiymat birga nisbatan kichik bo’lsa, u holda umumiy tok I_yopiq ga yaqin bo’ladi. Asbobni ochiq holatga o’tkazish uchun qiymat birga intilishi kerak. Bunday holda tiristor orqali o’tuvchi tok keskin ortadi.
Tranzistorning ishlash printsipiga ko’ra, ning qiymati emitter tokiga bog’liq. Emitter toki kichik bo’lganda, ham kichik qiymatga ega bo’ladi. Emitter toki oshishi bilan ham keskin ortadi. A va K nuqtalar orasidagi kuchlanishni orttirib borilsa, tiristor orqali o’tuvchi tok dastlab sezilarli darajada o’zgarmaydi. Kuchlanish ma’lum yorib o’tish qiymatiga yetganda P2 o’tishda zaryadlarning ko’chkisimon ko’payishi ro’y berib, va qiymati keskin ortadi. Natijada asbob osiq holatga o’tadi. Bu holatga o’tishi uchun kerak bo’ladigan kuchslanish qiymati ko’chkisimon ko’payish kuchlanishi deb yuritiladi. Agar tiristordan o’tuvchi tok shartni qanoatlantirsa, tiristor osiq holatda qoladi. Bu tok, tutib turuvchi tok I_tut deb ataladi. Tiristorning volt-amper tavsifi 3 – rasmda keltirilgan. Tavsifning OA qismi tiristorning yopiq (uzilgan) holatini ifodalaydi. Bunda tiristorninig qarshiligi katta bo’ladi (bir necha MOm). Kuchlanish yorib o’tish qiymatiga yetganda (A nuqta) tiristordan o’tuvchi tok keskin ko’payadi. A nuqtada tiristorning differentsial qarshiligi qiymati nolga yaqin bo’ladi. AV qismda esa differentsial qarshilik manfiy qiymatga ega bo’ladi. Kuchlanishning bundan keyingi ortishi tokning ortishiga olib keladi (BV qism). Kuchlanishni kamaytirib tiristordan o’tuvchi tokni I_tut

2.5 Tiristorning volt-amper tavsifi
Faqat ikki chetki qismlaridan ulanish uchlari chiqarilgan tiristor diodli tiristor (dinistor) deb ataladi. O’rta sohalarining biridan ulanish uchi chiqarilgan tiristor triodli tiristor yoki trinistor deb ataladi. Bu uchta qo’shimcha manbadan anodga yoki katodga nisbatan to’g’ri r-p o’tish hosil qiladigan kuchlanish berilsa yoki ning keskin ortishiga olib keladi (4 – rasm). Bipolyar tranezistordagi kabi yoki ning ortishi bilan boshqaruvchi kuchlanishning katta qiymatga ega bo’lishi shart emas. Trinistorning VAT i 5 – rasmda keltirilgan. Tavsifda boshqaruvchi tok ortishi bilan yorib o’tuvchi kuchlanish kamayishi ko’rsatilgan.



2.6 Triodli tiristorning tizimiy tuzilishi (a) va uni qo’sh tranzistor kabi tasvirlash (b)

2.7 Triodli tiristorning valt-amper tavsifi

Odatdagi trinistorlarga nisbatan teskari holatda ishlaydigan berkiluvchi trinistorlar mavjud. Bunday trinistorlarda boshqaruvchi elektrodga manfiy potentsial berilganda ochiq holatdan yopiq holatga o’tadi. Berkiluvchi trinistorlarning tuzilishi odatdagi trinistorlardan farq qilmaydi.

2.8 Tiristorlarning shartli belgilanishlari:

a – dinistor, b – simmetrik dinistor, v – katod tomonidan boshqariladigan trinistor, g – anod tomonidan boshqariladigan trinistor, d – simistor

2.9 Tiristor kuchaytiruvchi

Kuchlanish oshilish bilan En tiristor orqali uni teskari yoqqanda tok kabi. Tiristor tavsifi ushbu xolatda 1 uchastkaga muvofiq .Tokning ushbu o’zgarishi tiristordagi kuchlanish pereklyuchenie Uper kuchlanishga yetmaguncha amalga oshaveradi. Unap kuchlanishda tiristor ochilishi xosil bo’ladi va u orqali tok sakrash usulida oshadi. Bu o’sishi bilan triodlar emitter toklari va uning peredacha (uzatish) koeffitsienti oshadi. Agar kuchlanish Uper ga muvofiq bo’lsa ax + ag summa birlikka teng bo’ladi, tok cheksiz oshadi. Shuning uchun tiristor volt-amper tavsifi 2-uchastkaga ega, u manfiy differentsial qarshilikka ega. Tiristor ochilgandan so’ng kichik qarshilik ega bo’ladi va undagi kuchlanish tushishi Uost 2v dan kam (uchastor 3 tavsifi). Tiristor 2 chiqarish boshqaruv (kirish) kuchlanishini uzatish uchun foydalaniladi. Boshqaruvchi (kirish) tok koeffitsientni a2 qushimcha oshiradi va shuning uchun Uper kuchlanish kattaligi kamayadi. Iy tokini oshishi bilan tiristor tavsifi o’z shakli bo’yicha to’gri yo’nalish diod tavsifiga yaqinlashadi. Bunda tiratron kabi, boshqaruv kuchlanish olingandan so’ng boshqaruv elektrod 2 boshqaruvchilik xususiyatini yo’qotadi va asosiy zanjir kuchlanishdan olinishi bilan buzilishi mumkin. Shuning uchun tiristorni yoqish va uni qullash sxemasi tiratron uchun sxemaga o’xshash. Shu bilan birga uning parametrlari oshadi. Uning asosiy afzalligi kuchlanishini tekis tushishi past moxiyatidadir. Ammo tok o’nlab amper bo’lganda xam 1V atrofida tiratronning 15-20 V ga nisbatan tashkil etadi. Ie munosabat va boshqa afzalliklari tufayli tiristorlar nafaqat tiratron ni siqib chiqadi, balkim magnit kuchaytirgichlar bilan bemalol raqobatlasha oladi, ie qatorda tez harakatlanuvchi bilan xam.