I bob. Sudralib yuruvchi hayvonlar sinfiga tavsifnoma

Ovqatlanish – ovqatlarining turiga qarab: hashoratho’rlar, yirtqichlar, o’simlik ho’rlar. Bularning ovqatlanishida eng qizii. Afrikada yashaydigan tuxum ilon (Dasyleptis) faqat qushlarning tuxumi bilan oziqlanadi. Bu ilon bunday oziqlanishga maxsus moslashgan. Bularni tishi deyarli yo’q. Lekin umrtqalarining ostki tomonida o’simtalar mavjud, tuxum qizil o’ngachga o’tayotganda uni teshib qizilo’ngachka kirgach tishlar (o’simtalar) tuxumni teshadi so’ng tuxumning suyuqligi qizil o’ngachka oqib tushadi, tuhum po’choi esa organizmdan tashqariga qoladi.
Qazilma sudralib yuruvchilar oyat diqqatga sazovordir, chunki birinchidan er sharida bir zamonlar eng ko’p bo’lgan gruppalar shular jumlasiga kiradi, ikkinchidan hozir yashab turgan sudralib yuruvchilarning o’zigina emas, balki kushlar sut emizuvchilar ham shu sinfning kadimgi gruppalaridan paydo bo’lgan.
Eng qadimgi sudralib yuruvchilar toshko’mir davridan ma’lum kotilazavrlar yoki yaxlit boshlilar perm davriga kelib o’lib ketgan. Kotilazavrlarning eng katta vakillarining bo’yi 2,5 m bo’lib, o’simlikho’r bo’lgan. Dastlab suvda yashovchi ixtiozavrlar (1 m-13 m gacha) bolalarini tirik tuqqan. Kalta kesaklar bizda yura davrining oxirlaridan ma’lum.
Tangachalilar bo’r davrining boshlarida mezazavrlardan ajralib chiqib bo’yi 15 mgacha borgan
Bo’r davrining oxiriga kelib bular qirilib ketgan. Mezazavrlardan ancha keyin kalta kesaklardan ilonlar kelib chiqqan.
Kattagina progressiv shoxcha bo’lmish arxozavrlar uchta asosiy gruppaga – quruqda yashovchi dinazavrlar (13 m) suvda yashovchi timsohlar, havoda yashovchi (uchar kalta kesaklar) paydo bo’ladi.
Eng kadimgi sudralib yuruvchilar – kotilazavrlar yoki yaxlit boshlilar ustki toshko’mir davridan ma’lum, lekin bu turkum perm davridagina ancha rivojlangan va priast davrida, o’lib bitgan.
Ularni bosh skeleti qoplagich suyaklari yaxlit kosa bilan qoplagan bo’lib uzunligi 10 smdan bir necha metrgacha borgan.
Katilazavrlar sudralib yuruvchilarni boshqa gruppalarini hosil qilgan boshlanich gruppa desak yanglishmaymiz, chunki barcha sudralib yuruvchilar uchta guruppaga:

1. 
   Anapsidalar (kotilazavr va toshbaqalar)
   
2. 
   Sinapsidalar (darrandalar, ixtiozavrlar)
   
3. 
   Diagsida (qolgan barcha sudralib yuruvchilar)
   

Kotiazavrlardan ixtiozavrlar va pleziozavrlar kabi dengizda yashaydigan qazilma sudralib yuruvchilar paydo bo’lgan. Pleziozavrlar xaqiqiy dengiz hayvonlari bo’lgan, bo’yi yarim metrdan 15 mgacha borgan.
Ixtiozavrlar – baliqlar va delfinlarga o’xshash forma kasb etgan. Barmoqlar soni 7 ta bo’lgan. Suzgich dumi bo’lgan. Bo’yi 1-13 mgacha borgan. Bolalarini tirik tuqqan. Diapsidalar gruppasi ikkita lepidozavrlar va arxozavrlardan bo’lgan. Bularni turlari juda kichik bitta ovladi gatteriya – saqlanib qolgan. Arxiozavlardan – suvda yashovchi timsohlar, quruqda yashovchi – dinozavrlar, havoda yashovchi qanotli kalta kesaklar paydo bo’lgan. Dinozavrlar – qachonlardir quruqda yashagan ko’p sonli va turli-tuman gruppadir.