I bob qattiq jismlar 1-§. Qattiq jismlarning fizikasida asosiy tushunchalar

12.1 Infraqizil va integral nurlarni sezuvchi fotopremniklar 
 
Zamonaviy  elektronika  va  optoelektronikada  kichik  quvvatli  IQ  nurlarni 
sezuvchi  va  qayd  qiluvchi  fotopremniklarni  yaratish  muommosining  echimini  xal 
qilish  dolzarb  masalalardan  xisoblanadi.  Bunday  fotopremniklardan  texnikani  turli 
sohalarida  keng  qo‗llash  imkoniyatlari  mavjud.  IQ  nurlarni  sezuvchi  yaratilinadigan 
fotopremniklardan masofadan boshqarish qurilmalarida, tibbiyotda haroratni o‗lchash 
va  kasallikni  aniqlovchi  tamograflarda,  tungi  ko‗rish  qurilmalarida,  quyosh 
energiyasining  tarkibini  o‗rganish  va  nazorat  qilishda,  turli  obektlarni  qo‗riqlashda 
hamda yong‗in xavfsizligini nazorat qilishda samarali foydalanish mumkin. Ko‗plab 
yarimo‗tkazgich  materiallar  asosida  yaratilingan,  fotoqarshilini  o‗zgarishi  xisobiga 
ishlydigan IQ nur fotopremniklarni kichik quvvatdagi IQ nurlarni sezish imkonyatlari 
cheklanganligi  tufayli  ulardan  turli  sohalarda  keng  foydalanib  bo‗lmaydi.  Ayniqsa, 
integral  yorug‗lik  mavjudligida  IQ  nurlarni  seza  olidigan  fotopremniklar  kam  va 
ularni  sezgirligi  yaxshi  emas.  Kunduzi  integral  yorug‗lik  mavjudligida  qo‗shimcha 
kichik 
quvvatli 
IQ 
nurlarni 
seza 
oladigan 
fotopremniklarni 
yaratishda 
kompensatsiyalangan  kremniyda  kuzatilgan  fotoo‗tkazuvchanlikni  IQ  nur  ta‘sirida 
so‗nishi effektidan foydalanish mumkin. 
Tajriba 
natijasida 
aniqlangan 
hamda 
ilmiy 
xulosalar 
asosida, 
kompensatsiyalangan  kremniy  materialini  nisbatan  past  haroratda  (T=77’200K) 
integral  nur  bilan  yoritib  fotoo‗tkazuvchanlikning  ma‘lum  turg‗un  qiymatiga  olib 
kelib,  so‗ngra  qo‗shimcha  IQ  nur  ta‘sir  etilsa,  tushayotgan  fotonlar  energiyasining 
hν=0,4’0,6eV  oralig‗ida  fotoo‗tkazuvchanlikni  so‗nishi  kazatiladi.  Fotonlar 
energiyasining  ta‘sirida  fotoo‗tkazuvchanlikni  so‗nishi   
  
     
 10
4
’10
6 
ni  tashkil 
etdi.  Bunday  sezgirlik  xozirda  mavjud  bo‗lgan  yarimo‗tkazgich  materiallar  asosida 
yaratilingan biron-bir fotopremnikda kuzatilinmagan. 
Taklif  etilayotgan  IQ  nur  fotopryomnik  T=77’200K  oralig‗ida,  tashqi  elektr 
maydon  kuchlanganligini  E=10’50V/sm  qiymatigi  ishlay  oladi.  Fotopremniklarni 
fotonlar  energiyasini  sezishi  hν=0,4’0,8eV  oralig‗ida  bo‗lib,  nisbatan  katta 
qiymatdan  integral  fon  mavjudligida  foton  energiyasining  quvvatini    kichik  I=10
-
9
’10
-5
Vt/sm
2
∙s  qiymatlari  oralig‗ida  IQ  nurni  seza  oladi.  IQ  nur  energiyasining 
bunday  kichik  quvvatini  seza  oladigan  o‗ta  sezgir  fotopremniklar  xozirda  mavjud 
emas. 
Kompensatsiyalangan  kremniy  materiali  asosida  taklif  etilgan  IQ  nur 
fotopryomniklarini yaratilish texnologiyasining soddaligi, kam energiya talab qilishi, 

---

 
227 
spektral  sezgirligining  kengligi  va  harorat  qiymatini  katta  oralig‗ida  ishlay  olishi 
tufayli hozirgi elektronika  keng ishlab chiqarish mumkin.