I bob. O'Zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosat va raqobatni rivojlantirish

Iste’molchilar huquqlari himoyasi

— Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish kabi muhim faoliyat yo‘nalishi haqida batafsil gapirib bersangiz, iltimos. Ushbu himoyaning mexanizmi qanday, bu yo‘nalishda nimalar amalga oshirildi, nimalar qilish rejalashtirilgan? Ushbu faoliyat sohasidan qanday yorqin misollar keltirish mumkin?
— 2019 yilning sentyabriga qadar iste’molchilarni himoya qilish va reklama bozorini tartibga solish yo‘nalishi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasining shu nomdagi boshqarmasida amalga oshirildi. Ammo bu sohada hal qilinadigan maqsad va vazifalar ko‘lami, tovar va xizmatlar iste’molchilaridan aylanmalar hajmi iste’molchilar huquqlarini himoya qilish va reklama bozorini tartibga solish sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshiruvchi va tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi vakolatli davlat organini yaratishni talab etardi.
2019 yil 11 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishning huquqiy va institutsional tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi Farmoniga muvofiq Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi huzurida Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish agentligi tashkil etildi.
Agentlik hali yosh bo‘lishiga qaramay, asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha sezilarli ishlar amalga oshirilgan deb hisoblayman. Masalan, tovarlar xavfsizligi va sifati ustidan nazoratni ta’minlash maqsadida "kontrol harid" tizimi joriy etilgan. Shunday qilib, o‘tgan davr mobaynida 143 ta mahsulot ko‘rikdan o‘tkazilib, ularning 35 tasi texnik standartlarga javob bermasligi aniqlandi. Natijada 10 ta mahsulot sertifikatlari bekor qilindi.
Iste’molchilar muammolarini hal etish, ayniqsa, ularni ijobiy hal etish borasidagi ishlar hajmi o‘tgan yillarga nisbatan 10 barobar oshdi. Shunday qilib, Agentlik tashkil etilgan ondan boshlab iste’molchilarning 37 mingga yaqin murojaatlari ko‘rib chiqildi, ularni o‘rganish davomida 9,6 mln. iste’molchining huquqlari tiklandi, shuningdek iste’molchilar foydasiga 185 mlrd. so‘m miqdoridagi zararni qoplash bo‘yicha ham qarorlar qabul qilindi.
Masalan, iste’molchilar lizing tashkiloti buyurtma qilingan avtomobilni o‘z muddatida chiqarmayotganligi yoki to‘lovchi foydasiga qayta hisob-kitob qilmasdan turib pasaytirilgan narx bo‘yicha boshqa avtomobilni taqdim etayotganligi haqidagi shikoyat bilan Agentlikka murojaat qilganlar. Aldangan iste’molchining keyinchalik sotib olish huquqi bilan avtomobil ijarasi bo‘yicha birinchi murojaati o‘tgan yilning yanvar oyida kelib tushgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib vijdonsiz tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatidan jabr ko‘rgan iste’molchilarning soni 1300 nafarni tashkil etadi. Agentlik iste’molchilarning huquqlarini himoya qilishga va 9 milliarddan ortiq miqdordagi zararni qoplashga muvaffaq bo‘ldi.
Ayniqsa, o‘tgan kuz-qish davrida iste’molchilarning Agentlikka qilgan murojaatlari statistikasi tahlili shuni ko‘rsatdiki, ko‘p xonali turar-joy uylarda issiqlik ta’minoti sohasida iste’molchilik muammolari birinchi o‘ringa chiqgan. Birgina poytaxt bo‘yicha xonadonlarda issiqlikning yo‘qligi yuzasidan aholining 400 ga yaqin shikoyati qayd etilgan. Agentlik tomonidan Toshissiqquvvati DUKga ko‘rsatilmagan xizmat uchun to‘lovlarni qayta hisoblash buyurildi. Mazkur buyruq doirasida Toshissiqquvvati Davlat unitar korxonasi tomonidan bugungi kunga qadar Toshkent shahrining to‘rtta tumanidagi ko‘p qavatli binolarning 85272 nafar abonentlariga issiqlik ta’minoti bo‘yicha 2020 yil noyabr-dekabr oylari uchun 8,1 mlrd. so‘m qayta hisoblandi.
Yoki 2019 yilning iyul oyida UNITEL MChJ abonentlarni bepul promodavrga (10 va 30 kun) "Xabardor bo‘l" xizmatiga ulash bo‘yicha promoaksiya o‘tkazish haqida e’lon qildi. Mazkur promoaksiya ushbu xizmatga ulanmagan abonentlar uchun mo‘ljallangan edi. Biroq bepul davr yakunida bu xizmat avtomatik ravishda o‘chirilmadi, aksincha, tasdiqlangan prayslarga ko‘ra 240 so‘m/ kun qiymatida tarifikatsiya qilindi. Mazkur promoaksiya bo‘yicha jami 3,2 milliondan ortiq abonentlar ulangan bo‘lib, shundan 1,2 millioni xizmatni mustaqil ravishda o‘chirib qo‘ydi. 2020 yil may oyi holatiga ko‘ra, ushbu xizmatga deyarli 1.3 million abonent ulanishni davom etdi. Agentlik tomonidan qo‘zg‘atilgan ish 9 oy (2020 yil mart-noyabr) davom etib, iste’molchilar foydasiga hal qilindi va 35,8 mlrd. so‘mdan ortiq mablag‘ kompaniya abonentlariga qaytarildi.
Iste’molchilarning xabardorligini oshirish, shuningdek, ular bilan yaqindan ishlash hamda muammolarini tezkorlik bilan hal etish maqsadida maxsus consumer.uz veb-sayti, "1159" ishonch telefoni, teskari aloqa tizimi, telegramm-botlar va boshqalar yaratildi.
Narxlar oshishini nazorat qilish monitoringi doirasida 8,6 mingta dorixonaga rasmiy ogohlantirish xatlari yuborildi, 5674 ta dorixonada monitoring o‘tkazildi. 264 ta dorixonada o‘tkazilgan tekshirishlar va tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, dori-darmonlarning oshirilgan narxlarda (ustama narxlarda) sotilishi tufayli iste’molchilar tomonidan 21 mln. so‘m ortiqcha pul to‘langan. Telegram Messenger da COVID-19 va mavsumiy grippni davolash uchun ishlatiladigan dori-darmonlar, shu jumladan dorilarning maksimal chakana narxlari haqida ma’lumot beruvchi @dorinarx_bot boti ishlab chiqildi va ishga tushirildi.
Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish maqsadida 107 ta mavjud me’yoriy-huquqiy hujjat inventarizatsiyasi ham o‘tkazilib, ularning iste’molchilarga ta’siri bo‘yicha 147 ta hujjat loyihasi baholandi, tegishli xulosa va tavsiyalar berildi. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilishni yaxshilash bo‘yicha 14 ta hujjat loyihasi ishlab chiqilgan bo‘lib, ulardan 4 tasi qabul qilingan, 2 ta qonun loyihasi esa Oliy Majlis Qonunchilik palatasida ko‘rib chiqilmoqda.
Transport, aloqa, savdo, qurilish, tibbiy xizmat sohasida iste’molchilar huquqlarini himoya qilish darajasini baholash bo‘yicha 19500 nafar ishtirokchi o‘rtasida jamoatchilik fikri so‘rovlari o‘tkazildi, uning natijalariga bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi va tegishli vazirlik va idoralarga tahliliy ma’lumot va takliflar kiritildi.
Kelgusida iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining Milliy strategiyasini ishlab chiqish va tasdiqlash rejalashtirilmoqda. Aholining iste’mol madaniyatini oshirish ishlari ham kuchaytiriladi. Iste’molchilarning ham, tadbirkorlik sub’yektlarining ham huquq va manfaatlarini himoya qilish bilan bog‘liq funksiyalarni amalga oshirishda ehtimoliy nizolarning oldini olish bo‘yicha davlat organlari vakolatlarini optimallashtirish bo‘yicha takliflar tayyorlash rejalashtirilmoqda. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish tizimining huquqiy asoslari va tashkiliy infratuzilmasini takomillashtirish bo‘yicha ishlar amalga oshiriladi.