I bob. O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlarini psixolog olimlar tomonidan o’rganilishi

Tadqiqot maqsadi: O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlarini psixologik asoslarini tadqiq qilish.
Tadqiqot ob`ekti O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlari.
Tadqiqot predmeti: O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlarini psixologik jihatlari.
Tadqiqotning ilmiy farazi: O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlarini shakllantirish quyidagi omillar bilan bog`liq bo’lishi mumkin.
Xususan:
-pedagoglar jamoasidagi ijobiy ijtimoiy-psixologik muhit, bir-birini qo’llabquvvatlashlari, faoliyat jarayonlaridagi munosabatlardagi o’zaro tushunish hissining mavjudligi bilan bog`liq bo’lishi mumkin.
-pedagoglar jamoasida o’zlariga nisbatan ishonch hissini tarkib toptirish, o’zini o’zi boshqarish, nazorat qilish, muloqot ko’nikmalarini tarkib toptirish orqali negativ ta`sirlarga nisbatan tolerantlikni shakllantirish mumkin.

Tadqiqot vazifalari:
1. O’smirlarda altruizm va toleriantlik xususiyatlarini psixologik jihatlarini o’rganish.
2.Tadqiqot metodlarini tanlash va eksperimental modelni yaratish.
3.Pedagoglar jamoasidagi negativ ta`sirlarni shakllanishga ta`sir etuvchi psixologik omillarni tadqiq qilish.
4.Pedagoglar jamoasidagi negativ ta`sirlar va tolerantlik o’rtasidagi aloqadorlikni tahlil qilish.
5.Pedagoglar jamoasidagi negativ ta`sirlarga nisbatan tolerantlikni shakllantirish bo’yicha psixologik-pedagogik xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot ishining tuzilishi va hajmi: ilmiy tadqiqot ishi kirish, 2 bob 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.

I BOB. O’SMIRLARDA ALTRUIZM VA TOLERIANTLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOG OLIMLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI.

1.1. Altruizm va toleriantlik xususiyatlarini psixolog olimlar nazariyasi.
Altruizmning mulki bizga tushunarsiz va mutlaqo foydasiz bo'lib tuyuladi. Xudbinlik - bu juda tanish narsa, ayniqsa yaqinlarimizda bizni bezovta qiladi va bu xususiyatning namoyon bo'lishiga duch kelganimizda haqoratomuz.
Boshqa tomondan, tabiat qonunlariga chuqurroq nazar tashlasak, barcha tabiat altruizm qonunlariga muvofiq harakat qilishini ko'ramiz. Eng aniq misollar: tanamizdagi barcha hujayralar faqat butun organizm manfaati uchun ishlaydi, barcha jonsiz, o'simlik va hayvon tabiati umumiy tabiiy tizimning muvozanatini saqlash uchun ishlaydi.
Agar biz barcha insoniy muammolarimiz va azob-uqubatlarimiz sabablarini chuqurroq ko'rib chiqsak va haqiqatga duch kelishdan qo'rqmasak, ularning sababi o'zimizda ekanligini ko'ramiz. Va bu sabab, eng xilma-xil shakllarda namoyon bo'ladigan va hayotimizni eng xunuk tarzda zaharlaydigan inson egoizmining xususiyatidir.
Aynan shu ikki qarama-qarshi hodisa: egoizm va altruizmni o'rganishda odamga yordam berishning yangi usullarini izlashda yangi imkoniyatlar ochiladi.
O'z hayotida yashab, hayotida bir qator voqealarni boshdan kechirar ekan, inson o'zining kimligi haqida ma'lum bir xulosaga keladi va nima uchun bularning barchasi u bilan sodir bo'lmoqda? Va kim biladi, ehtimol bir mulkdan ikkinchisiga o'tish: egoizmdan altruizmga - bu har bir kishi o'rganishi kerak bo'lgan narsadir.
Deyarli barcha fundamental psixologik nazariyalar ushbu hodisalar bilan ishlaydi: "egoizm" va "altruizm", ularni o'ziga xos tarzda chaqiradi va ularni u yoki bu tomondan o'rganadi.
Ushbu mavzu bo'yicha maqolalar to'plamida siz ushbu ikki hodisaga bo'lgan qarashlari nuqtai nazaridan shaxsiyatning asosiy psixologik nazariyalari haqida umumiy ma'lumot bilan tanishishingiz mumkin. Shuningdek, biz inson tabiatining ushbu xususiyatlarini o'rgangan mutaxassislar va psixologlarning ishlarini tanlashga harakat qildik.
Analitik nazariyaning asoschisi Karl Yungning ta'kidlashicha, biz o'zimizni bilish orqali o'zimizni qanchalik ko'p anglasak va shunga muvofiq harakat qilsak, shaxsiy ongsizlikning kollektiv ongsizlikka qo'shilgan qatlamlari shunchalik kamayadi. Shunday qilib: “Individuallashuv jarayonida moddiy manfaatlarning mayda, haddan tashqari nozik dunyosiga qul bo‘lmagan ong vujudga keladi.Kengaytirilgan ong endi o‘sha asabiy, egoistik shaxsiy istaklar, qo‘rquvlar, umidlar va ambitsiyalar bo‘lagi emas, unga doimo ehtiyoj seziladi. ongsizning qarama-qarshi tendentsiyalari yordamida kompensatsiya qilinishi yoki tuzatilishi, bu ob'ektivlik dunyosi bilan munosabatlar funktsiyasi bo'lib, shaxsni keng dunyo bilan mutlaq, bog'lovchi va ajralmas aloqaga olib boradi.Individuallashtirish yaxshiroq va to'liqroq bajarilishini anglatadi. inson mavjudligining jamoaviy fazilatlari va maqsadlari "(C. G. Jung, 1928).
Altruizm bu...
xudbinlik altruizm xulq falsafiy
ALTRUIZM (fr. altruisme lot. alter — boshqa) — boshqa odamlarga nisbatan rahm-shafqat va rahm-shafqatni, ularga fidokorona xizmat qilishni va ularning yaxshiligi yoʻlida oʻz-oʻzidan voz kechishga tayyorlikni belgilovchi axloqiy tamoyil. Axloqiy talab sifatida altruizm xudbinlikka qarama-qarshi tarzda shakllantiriladi, bu oltin qoida va sevgi amri bilan tasdiqlanadi. Shaxslararo munosabatlar printsipi sifatida altruizm adolat tamoyilida: "Shunday harakat qilingki, boshqa odamning manfaati siz uchun o'z maqsadlaringizga erishish vositasiga aylanmasin", hurmat tamoyilida: "In sizning harakatlaringiz boshqa shaxsning manfaatlari va huquqlarini buzmaydi" va xayriya yoki sheriklik printsipi: "Shunday harakat qilingki, boshqa shaxsning manfaatlari sizning harakatingizning maqsadiga aylanadi." Shaxsga shaxsiy manfaat tashuvchisi sifatida murojaat qilgan holda, altruizm o'z-o'zidan voz kechishni nazarda tutadi, chunki odamlar o'rtasidagi ijtimoiy va psixologik izolyatsiya sharoitida o'z qo'shnisining manfaati haqida qayg'urish faqat o'z manfaati cheklangan bo'lsa mumkin.
"Altruizm" atamasining o'zi egoizmga qarama-qarshi tushunchani ifodalash uchun frantsuz mutafakkiri Ogust Kont (1798-1857) tomonidan taklif qilingan. Kontning altruizm printsipi: "Boshqalar uchun yasha". 19-asrda utilitarizm (utilitarizm (lotincha utilitas — foyda)) taʼsirida — axloq falsafasida Jeremi Bentam (Jeremi Bentam, 1748—1832) asos solgan va J.S.Mill (Jon) tomonidan “utilitarizm” nomi bilan rivojlangan yoʻnalish. Styuart Mill, 1806-1873), unga ko'ra axloq umumiy manfaatga (ko'pchilik odamlarning baxti kabi) yoki umumiy manfaatga asoslanadi), altruizm shaxsiy manfaatlarni general foydasiga cheklash deb tushunilgan. ba'zi talqinlar, aniq jamoatchilik manfaatlari. Shu nuqtai nazardan, altruizm va sevgi amri o'rtasida jiddiy farq bor. To'g'ri xristian, ayniqsa pravoslav nuqtai nazaridan, altruizm insonni rozi qilish sifatida qabul qilinishi mumkin emas, bunda Xudo va insonning Xudoni rozi qilish va Uning barcha amrlarini bajarish majburiyati unutiladi. 19-asrda altruizmning xristian tanqidi. altruizm tushunchasi Yevropa insonparvarligi an'analaridan, insonning fazilatlarini dunyoviy tarzda tushunish istagidan, axloq esa munosabatlarga kiritilgan shaxsning ehtiyojlari va manfaatlarini ifodalashdan kelib chiqqanligi bilan bog'liq edi. boshqa odamlar bilan, ijtimoiy munosabatlarda. Shu bilan birga, altruizmni utilitar tushunishning ba'zi talqinlari, odam ko'proq odamlarning baxtiga e'tibor qaratib, oz sonli odamlarga qandaydir zarar etkazishga imkon beradi, deb taxmin qildi. Ushbu taxminlarning oldini olish uchun "Boshqalarga yordam berish" qoidasiga nisbatan "Zarar qilmaslik" qoidasining ustuvorligini aniq belgilab beradigan axloqiy kodekslarni ishlab chiqish kerak. Altruizmning boshqa variantlari ham taklif etiladi: "Yasha va yashasin" (oddiy sharoitlarda ko'pchilik oddiy odamlar uchun), "Yasha va boshqalarga yashashga yordam bering" - fidoyilikka tayyor bo'lganlar uchun.
Altruizm-egoizm dilemmasida aks etgan amaliy muammo shaxsiy va umumiy manfaatlarning emas, balki mening va boshqalarning manfaatlarining qarama-qarshiligidadir. Altruizmning ta'rifidan va "altruizm" so'zining o'zidan ko'rinib turibdiki, bu tamoyil boshqa odamning yaxshiligini, ehtimol teng huquqli va har qanday sharoitda - qo'shni sifatida targ'ib qilishni buyuradi. Shu ma'noda, altruizmni kollektivizmdan shaxsni jamoa (guruh) manfaatiga yo'naltiruvchi tamoyil sifatida ajratish kerak. Bunday ta'rif me'yoriy va pragmatik tushuntirishni talab qiladi, xususan, kim boshqasining yaxshiligi haqida hukm chiqarishi bilan bog'liq, ayniqsa, boshqasi uning haqiqiy manfaatlarini nimadan iboratligini mustaqil ravishda baholashga to'liq qodir bo'lmasa. O'z manfaatlarini boshqa birovning manfaatlariga bo'ysundirish zarurligini ko'rsatadigan altruizmni shakllantirishda altruizm tamoyilining o'zi shubha ostiga qo'yilishi mumkin: jinoyatchiga, adolatsizlikni sodir etgan shaxsga, yovuz odamga nisbatan qanday harakat qilish kerak? Shu nuqtai nazardan, altruizm tamoyilini shunday oydinlashtirish mumkinki, u qasddan adolatsizlik va yovuzlik yaratadiganlarga nisbatan qo'llanilmaydi.
20-asrning ikkinchi yarmida altruizm inson ongi va xulq-atvorining alohida hodisasi sifatida "yordamchi xulq-atvor" ni maxsus sotsiologik va ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar mavzusiga aylandi. Ularda altruizm odamlar o‘rtasidagi amaliy munosabatlar kontekstida, hamjihatlik, xayrixohlik, xayriya, o‘zaro yordam va boshqalarning turli shakllari asosida tahlil qilinadi. Altruizm ham g'amxo'rlik etikasi kontekstida qayta ko'rib chiqiladi.
Charlz Darvin tashabbusi bilan boshlangan evolyutsion axloqning ko'plab vakillari altruizm ijtimoiy tuyg'u yoki o'zaro yordam sifatida hayvonot olamidan kelib chiqqan va inson rivojlanishining kuchli omili ekanligini ta'kidladilar. Evolyutsion genetika yutuqlari evolyutsion etikaning vakillariga altruizm uchun biologik shart-sharoitlarni ko'rsatishga imkon berdi. Axloqning ba'zi evolyutsion nazariyalariga ko'ra (masalan, P.A.Kropotkin, K.Kessler, V.P.Efroimson) insoniyat o'z shakllanishida axloq, xususan, altruizm uchun guruh tanlashdan o'tgan: o'sha guruhlar saqlanib qolgan, ularda mavjud bo'lgan shaxslar va genetik tuzilma sobit bo'lib, u altruistik - yordam berish, fidoyilik, qurbonlik - xatti-harakatni belgilaydi. Agar biz evolyutsionistlar tomonidan altruizmning individual xulq-atvor sifatida alohida tushunchasini hisobga olsak, u bilan bog'liq guruhning moslashish va ko'payish imkoniyatlarini oshiradigan shaxsning imkoniyatlarini pasayishi mumkin bo'lsa, u holda altruizm biologik omillardan biri ekanligi ayon bo'ladi. jismoniy shaxsning emas, balki qarindoshlarning fitnes asboblari, ya'ni. "umumiy fitnes". Biz altruizmni guruh ichidagi o'zaro ta'sir mexanizmi sifatida evolyutsion tushunish haqida gapiramiz.
O’rta Osiyo va yaqin sharq xalqalarida tolerantlik tarbiyasi uzoq tarixga ega. Otabobolarimiz farzandlariga juda yoshlikdan boshlab boshqa din va millatlarning vakilariga nisbatan sabr-bardoshli bo’lib, o’zga xalqlarning madaniyati, tili, urfodatlarini hurmat qilish kabi fazilatlarni singdirganlar. Shu bilan birga tolerantlik tarbiyasini kelgusi avlodlarga ham targ`ib qilganlar.
Bugungi kunda vatandosh mutafakkirlarimizning falsafiy qarashlarini taxlil qila bilish ham milliy ong taraqqiyoti uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Milliy ong jamiyat va har bir fuqaro uchun zarur bo’lgan keng dunyoqarash rivojlanishining omili sifatida beqiyos ahamiyatga egadir. Bu masalada qomusiy olim Forobiy ―Ma`lum xalq va butun insoniyat to’plab kelgan ma`naviy-milliy merosi, ―ruxlari‖, ya`ni shaxslarning ma`naviyati, ongi milliylashib, bir-biri bilan qo’shilib boradi‖, - degan edi. Bir avlodning jismi yo’q bo’lib ketishiga qaramasdan, ularning ong manbalari saqlanib, keyingi avlod davrida jamiyat rivojlanishiga moslashib, yangicha fikr-muloxazalar bilan boyitilgan holda, milliy ong, g`oyalar ifodasi shakliga bir qator o’zgarishlar kiritib boradi. Shu tariqa, keyingi avlod oldingiga nisbatan yuqori intellekt sohibi sifatida mukammalroq ishlarni bajarish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Bu esa ongning doimiy rivojlanish tizimida bir yo’nalishdan boshqa, mukammalroq yo’nalishga ko’chib, serkirra jarayonga aylanib boradi. Demak, bugungi avlod uzok tarixda o’tgan insonlar ruhi, fikrg`oyalari, e`tikodini o’zida mujassamlashtirgan holda milliy ongni rivojlantirib boradi. Oldingi avlod vakillari ongidagi o’xshashliklarning to’ldirib borilishi natijasida hozirgi milliy ong shakllanib, milliylik yanada ortadi.
Forobiy ta`limotining fazilatlaridan biri xalqlarni bir- biriga qarshi va bir-biridan ustun qo’ymagani, ularni butun insoniyatning ajralmas qismi sifatida talqin qilishidadir. Demak, Forobiyning jamiyat to’g`risidagi tasavvurlari, nazariy kontseptsiyalari (yo’nalishlari)ga hozirgi davrda dolzarb masala bulib turgan millatchilik va irkchilikka karshi g`oyalar asos bo’ladi va ayni paytda u milliy ongdagi bag`rikenglikni ifodalaydi. Chunki Forobiyning qarashlarida ―millat‖ va ―xalq‖ tushunchalari rivojlantirilib, bir-biriga ta`sir ko’rsatadigan ob`ektlar (manbalar) ekanligi o’z aksini topib, ―millat‖ so’zi dunyoviy ma`noda ham ishlatilganini ko’rish mumkin<sup>2</sup>.
Bu masala Beruniyning asarlarida ham o’z ifodasini topgan.
U har bir xalq jahon madaniyati va ilmiga o’z hissasini qo’shadi va u bilan boshqa xalqlar oldida faxrlansa, g`ururlansa arziydi, degan fikrlarni keltiradi. Beruniy qarashi buyicha, ―har bir xalq kandaydir fan, yoki tajribaning rivojlanganligi bilan farqlanadi‖. Garchand Beruniy yashagan davrda millat hali mustaqil sub`ekt sifatida shakllanmagan bo’lsa ham u xalqlardagi o’ziga xoslikni nazarda tutgan holda o’zining fikrlarini ilgari surganligini ko’rish mumkin. U ―Tarixul Hind‖, ―Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar‖ kabi asarlarida boshqa xalqlar vakillarining u yoki bu ilmiy sohalardagi muvaffaqiyatlarini ochiq ko’ngil bilan tahlil qiladi va boshqa millat, xalqlarni kamsitmaydigan fikrlar asosida ularning ham ongida o’ziga xos milliylik shakllanib borishini ko’rsatadi. Uning boshqa xalq, millatlar qadrini bilmagan odam o’z xalqi, millatining qadriga yetmasligi to’g`risidagi fikri g`oyat oqilona va umumbashariy ahamiyatga ega bo’lib, uning bu fikri bugungi o’zbek xalqiga xos bo’lgan bag`rikenglikning ildizlari ming yillarga borib taqalishining isbotidir. Beruniyning boshqa xalqlar madaniyati tadqiqotchisi sifatidagi yutug`ining asosi har bir masalaga xolisona yondashishi, milliy ongimizda shakllangan boshqa xalqlarga nisbatan hurmat ajdodlarimizdan meros ekanini tasdiqlab izoxlab berishidadir. U fikrlarini ―Asarni yozishga kirisha boshlab mendan so’ralgan narsaga yetkazuvchi vositalarning eng muhimi qadimgi millatlar haqidagi rivoyatlar, o’tmish avlodlar to’g`risidagi xabarlarni bildirishdir, chunki bularning ko’pchiligi u millatlar avlodidan va ularning rasm-rusum va qoidadaridan iboratdir, degan. Buni faqat ―kitob Axllari‖ va turli din arboblariga, shunga (e’tiqodlar) amal qiluvchi har xil maslak va ishonch egalariga ergashish, ularning tushunchalarini hamisha asos tutish bilan bilinadi. So’ngra buni ko’pchilik kishilarning tabiatini pastkashlashtiradigan yomon axloqdan, haqiqatni ko’rishga imkon bermaydigan omillardan o’zni tozalagandan keyin ularning isboti uchun keltirilgan so’z va e`tiqodlarni bir-biriga solishtirish bilan bilinadi. Ana shu aytib o’tganim haqiqiy maqsadga yetkazuvchi eng yaxshi yo’l va bunga dog` tushiruvchi shak-shubxani yuvib tashlash uchun eng kuchli yordamchidir». Beruniyning fikricha, boshqa millat, xalqlar ongidagi ba`zi bir noto’g`ri fikr-muloxazalarga xos bo’lgan shak-shubxalardan xalos qiluvchi manba bu - milliy ongdagi tolerantlikdir. Boshqa xalq, millatlarni o’rganish jarayonida qo’llaniladigan uslubning ta`rifi Beruniy tomonidan keltiriladi hamda uning mohiyati chuqur, aniq ochib beriladi. Alloma har bir inson eng avvalo shaxsiy ongni o’ziga xos bo’lgan ma`naviyaxloqiy prinsiplar (tamoyillar) asosida milliy ong darajasiga ko’tarishi lozimligini ko’rsatib, unga salbiy ta`sir qiluvchi xulqlardan saqlanuvchi imkoniyatlar yaratilishi zarurligini qayd qiladi. Bu esa tolerantlik yo’nalishi sifatida o’z xalqining madaniyatini, tarixini, ma`naviy hayotini va boyliklarini yaxshi tushunib, hurmat qilishni talab kiladi. Natijada milliy ongda tolerantlikning shakllanishi kuchayadi¹.
Alisher Navoiy ham o’zbek tolerantligi negizida el-yurtga, xalqqa, muxtojlarga yordam berishni eng yuqori qaram deb hisoblaydi.
―Qaram - bir jabrlanganning qattiqchilik yukini ko’tarmok va uni o’sha qiyinchilikdan qutqarmoqdir. Qaram – birov mashaqqat tikani og`irligni ko’tarmok va u tikan uchidan guldek ochilmoq va o’sha qilingan ishni qaytib tilga keltirmaslik , og`izga olmaslik, ishiga minnat qilmaslik va uning yuziga
––––––––––––
Koshifiyning fikricha, insonlar tabiatan turlicha bo’ladi. Ularni shartli ravishda 5 turga ajratish mumkin. Birinchi, o’z tabiati va kelib chiqishiga ko’ra yaxshi odamlar. Bunday kishilarda xalqqa hammavaqt yaxshik tegadi. Ularni doimo qo’llab-quvvatlash va ular bilan muamalada bo’lish lozim. Ikkinchi guruhga mansub odamlar yaxshilikni faqat o’zlarigagina ravo ko’radilar. Shuning uchun ularning yaxshiligi boshqalarga o’tmaydi. Bundaylarni qadrlash va yaxshilik qilishga undash kerak. Uchinchi guruh o’rtasida bo’lib, ulardan xalqqa na foyda na ziyon etadi. Ularni yaxshilikka chaqirib, yomonlikdan saqlash darkor.
Mutafakkirlarimizning xalqlar o’rtasidagi munosabatlar, milliy ongning rivojlanishi tahliliga milliy va umumbashariy qadriyatlar birligi nuqtai nazaridan yondashishidan hozirgi paytdagi millatlararo munosabatlar va milliy ongning taraqqiyotini tahlil qilishda ham muxim uslubiy manba sifatida foydalanish mumkinligi tasdiqlanadi. O’tmishdagi allomalarimizning ma`naviy merosi hozirgi milliy ongimizning ajralmas tarkibiy qismi, tolerantlik rivojlanishining muhim omili sifatida namoyon bo’ladi. Allomalar fikricha, milliy ong bilim asosiga quriladi. Biron narsaning bor-yo’qligi to’qson foiz dalil bilan isbotlansa, bu bilimdir. Bilimning ma`nosi haqiqatni anglash. Buning milliy ong darajasiga yetmog`i uchun insondan to’rt narsa: aql, fikr, tajriba, natija talab qilinadi. Hosil bo’lgan haqiqat bilim sifatida milliy ongda o’z ifodasini topadi. Bilim qanchalik taraqqiy etsa, dunyoning yashirin sirlari shunchalik oydinlashib boradi.