I bob Musiqa va ma’naviy tarbiya I barkamol shaxs tarbiyasi va musiqa

I Bob Musiqa va ma’naviy tarbiya 

1.1.  Barkamol shaxs tarbiyasi va musiqa 

 

         Musiqa  -  insonga  ruqiy-  qissiy  ta'sir  etish  kuchiga  ega  bo‘lishi  bilan 

xarakterlidir.  Agarki,o‘qiuvchiga  kuy  yoki  qo‘shiq  ta'sir  etibdimi,  albatta  musiqiy 

qissiyot va  psixologik kechinma  paydo bo‘lishi kuzatiladi.  Faqatgina  aynan  mana 

shunday  qolatlarni  musiqa  o‘qituvchisi  to‘qri  tashkil  eta  olsa  va  uning 

ta'sirinio‘qiuvchida namoyon eta olsa bas.  

Yoshlarni  tarbiyalash  va  yangi  insonni  kamol  topishida  bolaning  qalbiga 

to‘g‘ri  yo‘l  topa  bilishda,  uning  psixologik  kechinmalari  bilan  yaqindan 

tanishishda  kechadi.  Bunda  bolaning  estetik  didi,  uning  ma'naviy  olami  hamda 

o‘zini  tutishi  ham  muhimdir.  Bugungi  kun  o‘qitish  tizimida  fanlararo 

integrasiyaning  jadallashuvi  kuzatilmoqda.  Ayniqsa  musiqaning  psixologik 

jiqatlarini o‘rganishga katta eqtiyoj mavjud. 

Shunga  asosan,  o‘rta  ta'limda  ham  Ma‘naviyat  darslarini  fan  sifatida  kiritish 

va  uni  o‘qiuvchilar  ongiga  kengroq  singdirish  masalasini  olib  chiqish  zarur.               

Musiqa tarbiyasining millatimiz taraqqiyoti yo‘lida xizmati g‘oyat beqiyosdir. Biz 

mustaqil davlat sifatida jaqon davlatlari orasida jaqon minbariga chiqdik.  

Davlatimizni ma'naviy  va ma'rifiy deb e'tirof etdik. Musiqa kelajak avlodning 

ongini  yuksaltirishda muqim o‘rin tutadi. Musiqa nafaqat madaniy, balki siyosiy- 

ijtimoiy  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  uning  naqadar  ma'suliyatli  ekanini  qis  qilmoq 

kerak.  

Musiqa  madaniyati  o‘quv  predmeti  o‘qiuvchilarning  ma'naviy,  badiiy  va 

axloqiy  madaniyatini  shakllantirishga  milliy  g‘urur  va  vatanparvarlik  tarbiyasini 

amalga  oshirishga  ijobiy  maxorat  va  badiiy  didni  o‘stirishga,  fikr  doirasini 

kengaytirishga,  mustaqilllik  va  tashabbuskorlikni  tarbiyalashga  xizmat  qiladi. 

Musiqa madaniyati darslarida musiqiy psixologiyani rivojlantirish samarasi boshqa 

fanlardan ko‘ra tezroq, teran va shiddatli tarzda o‘rganilsa bo‘ladigan faoliyatdir. 

 Barcha  o‘quv  fanlari  qatori  musiqiy  ta'limda  ham  davlat  ta'lim 

standartlarining joriy etilishi milliy musiqiy merosimizdan  to‘laqonli foydalanish 

---

 

imkonini  beradi.  Bular  ommaviy  xalq  kuy  va  qo‘shiqlarida,  xonanda  va 

sozandalarning  ijodiy  faoliyatlarida,  maqom,  shashmaqom,  doston  va  bugungi 

zamonaviy musiqiy faoliyatda o‘z aksini topadi. 

 Azaldan  Sharq,  jumladan,  o‘zbek  musiqa  ta'lim  tarbiyasi,  pedagogikasi  va 

uning  mukammal  uslubiyotlari  ustoz  -  shogird  an'analari  misolida  takomillashib 

borgan. 

Yoshlarni  tarbiyalash  va  yangi  insonni  kamol  topishida  musiqiy 

tarbiyani 

takomillashtirishda 

bolalarning 

fikrlash 

qobiliyatlarini 

o‘ta 

zo‘riqtirmaslik  uchun  sodda  va  qiziqarli  "metod"lardan  foydalanish  lozim.  Dars  

jarayonida, ayniqsa o‘zbek xalqini tarannum etuvchi qo‘shiqlarni o‘rganish orqali  

o‘zbek xalqining urf-odatlari, liboslari, o‘zbek taomlari haqidafikr yuritib, yoshlar 

ongida milliy mentalitet g‘oyalari shakllantiriladi. 

"O‘sib kelayotgan yosh avlod, ajdodlari, boyliklari, xususan merosimiz an'ana 

va urf-odatlarimiz haqida mustaqil fikrlashga o‘rganmoqlari lozim".O‘qiuvchilarda 

mustaqil  fikrlash  qoidalarini  rivojlantirar  ekanmiz,  ayniqsa  boshlanqich  sinf 

o‘qiuvchilarining  burro-burro  qilib  gapirishlari,  mustaqil  fikrlay  olishlari,  eng 

muhimi  milliy  musiqaniongli  ravishda  idrok    etib,  qo‘shiqni  kuylashlari 

ahamiyatlidir. ― 

      O‘zbek  milliy,  an`anaviy  qo‘shiqchilik  san`atining  tоm  ma`nоdagi 

rivоjlanishi  uchun  imkоniyat  va  shart  –  sharоitlarga  O‘zbekistоnning  o‘z  milliy 

mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘nggina erishildi. Bu davrda birinchidan, milliy 

o‘zlikni  anglash  jarayoni  tufayli  milliy  madaniy  merоsni  qaytadan  o‘rganish,  uni 

haqiqiy  egalariga  qaytarish  jarayoni  kuchaydi.  Ikkinchidan,  sоzgarlarga  nisbatan 

nоxush hоlatlar bartaraf etildi. Uchinchidan, o‘zbek milliy musiqa san`atini yanada 

rivоjlantirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biriga aylandi. 

Mamlakatimizda  yosh  avlodni  vatanga  muqabbat  ruqida  tarbiyalashning 

muqim    tarkibiy  qismi  nafosat  tarbiyasi  masalalarini  qal  qilishda  jamiyat  va 

davlat  tomonidan  qo'yilgan  katta    ma'suliyatni  musiqao'qituvchisining  oldiga 

vazifa  qilib  qo'ymoqda.  Musiqasan'tining  bu  kabi  imkoniyatlari  yangi  avlodni 

tarbiyalashda,  ularni  barkamol  bo'lib  etishishlarida  o'ziga  xos  va  takrorlanmas 

manbaa  bo'lib  xizmat  qiladi.  Azaldan  Sharq,  jumladan,  o'zbek  musiqata'lim 

---

 

tarbiyasi,  pedagogikasi  va  uning  mukammal  uslubiyotlari  ustoz  -  shogird  

an'analari  misolida  takomillashib  borgan.  Ko'plab  o'quvchi-yoshlar  musiqa 

darsiga  qiziqib  ishtirok  etadilar.hech  bo'lmasa  sozni  chalishni    bilmasada  bir 

marta  qo'lga  ushlab  ko'radilar.  Ana  shu  vaqtda    bolada  musiqiylikni  namoyon 

bo'lish  sifati  yuzaga  kelishi  mumkin  ,shu  davrda  o'quvchilarning  iqtidori  bor 

yo'qligi  seziladi.  Iqtidorli  bola  o'sha  sozni  avaylab,  meqr  bilan  ushlab  chalishga 

intiladi.  O'ynoqi bola esa aksi bo'ladi. Aynan shu jarayonni milliy musiqa san'ati 

sirlarini o‘rganish jarayonida ham qo'llash mumkin.  

  Ma'lumki  milliylikda  folklor  namunalari  mavjud  bo'lib,  qadimda 

momolarimiz  qoshiq,  tarelka,  angishvona,  qayroqtoshlar  orqali  kuy-qo'shiqqa 

qamoqang bo'lishgan. Dars jarayonida ham o'rganilayotgan qo'shiqqa yuqoridagi  

jiqozlar orqali foydalanish o'quvchiga qiziqarli bo'ladi. 

  Bolaning  sozni  to'liq  chalishni  bilmasligi  tabiiy,  shunda  pedagog  oddiy 

chapaklar  orqali  Surxon  voqasiga  oid  folklor  qo'shiqlaridan  foydalanishi 

mumkin.  Shuning  uchun  harbir  musiqa  o'qituvchisi  e'tibor  va  meqr  bilan  o'z 

darslarini  tashkil  etishlari,  kasbiy  maqoratlarini  ishga  solishlari  zarur.  Musiqa 

fani va madaniyatining  nozik sirlaridan yosh avlodni voqif etishda bizning azaliy 

kuy-qo'shiqlarimizdan foydalanib dars tashkil etish yaxshi samara beradi.Xulosa 

o'rnida,  biz  qoqlaymizki,  shogirdlarimiz  mumtoz  qazallarni  o'qib,  ajdodlarimiz 

qoldirgan  milliy  oqanglarni  tildan  tushirmay  qirgoyi  qilsalar  ma'naviyatimiz 

yuksalaveradi,  yoshlar  tarbiyasi  hammilliy  rivoj  topadi.  Zero,  musiqa  darsi- 

tarbiya darsidir.  

  Musiqa  sadolarini  qis  etayotgan  shaxs  psixologiyasida  musiqiy 

psixologiyani  rivojlantirib  borish  osonroq  kechadi  va  shuning  o'ziyoq  bolada 

musiqiy  psixologiyaning  dastlabki  erishilgan  ijobiy  natijalari  kuzatiladi.  qaysi 

xalq  yoki  millat  vakili  tomonidan  ijro  etilmasin,  eng  ezgu,  yuksak  va  nozik 

insoniy  kechinmalarni  ifoda  etadi.  imiz  taraqqiyoti  yo'lidagi  xizmati  qoyat 

beqiyosdir.  

  Musiqa  kelajak  avlodlarining  ongini  yuksaltirishda  muxim  o'rin  tutadi. 

Musiqa  nafaqat  madaniy,  balki  siyosiy  ijtimoiy  aqamiyatga  ega  bo'lib,  uning 

---

 

naqadar  ma'suliyatli  ekanini  qis  etmoq  kerak.  Yuksak  ijodiy  na'munalardan 

tortib, milliy folklorga qadar e'tibor berar ekanmiz, musiqa xalq va uni manfaati 

uchun  xizmat  qilishini  anglab  yetamiz.  Kuy  va  qo'shiqlarda  xalqning  orzu-

umidlari va armonlari yoritilishini qalban qis etamiz.  

  Musiqa madaniyati darslarida saqovatli bo'lish kabi ma'naviy estetik tarbiya 

belgilari  tarkib    topadi.  O'smirlarni  ma'naviy-estetik  tarbiyalash  muvaffaqiyati 

o'qituvchi  va  bola  ijodkorligiga  hamboqliq  bo'lib,  bunda  o'qituvchi  pedagogik 

kasbiy  maxorati,  bolalar  bilan  do'stona  muloqot  madaniyati,ta'lim  maskanlarida 

o'tkaziladigan  bayram  tadbirlarini  samarali  shakl  va  usullarini  tanlay  bilishi, 

an'analarni  o'rganishga,  o'z  ustida  ishlashga  intilish  darajasi  shakllangan  bo'lishi  

kerak. 

  Odatda harbir musiqao'qituvchilari u qanday tadbir bo'lishidan qat'iy nazar 

o'quvchi  -  yoshlarni    meqnatsevar,  vijdonli,  chidamli,    aqlli,  xushchaqchaq, 

dilkash  qilib  tarbiyalashlari,  kichiklar  haqida  qayqurishni,  yomonlikka  nafrat 

bilan  qarashni  o‘rganishlari  ma'lum.  Musiqa  madaniyati  darslarida    qo'shiq 

o‘rganish  bilan  birga  cholquni  bilish  hamo'quvchida  sezgirlikni,  idrok  eta 

bilishlikni    tarbiyalaydi.  Avvalo  shuni  ta'kidlash  joizki,  o‘quvchilar  birinchi 

sinfga  qabul  qilingandan  boshlab, ularning  qaysi  musiqaasbobiga  qiziqayotgani, 

uni  chalishni  uddalayotganidan  ularning  layoqatlarini    sezib  olishimiz  mumkin, 

bunda quyidagilarga e'tibor berish zarur: 

  Xalq  musiqasining  chin  asl  mohiyatini  anglab  yetish  uchun  avvalo  harbir 

shaxsning  ma'naviy  olami  keng  bo'lishi  kerak.  Yurtboshimiz  Islom  Karimov 

ta'kidlaganidek,  "Ma'naviyatda  insonning  siymosi,  e'tiqodi,  aqloqi,  qayotining 

ma'nosi qanday tushunishi, ichki dunyosi namoyon bo'ladi. Vatan, xalq oldidagi 

burchni  anglash  hamyuksak  ma'naviyat  belgisidir."  Xalq  musiqfsi  qadimiyligi 

bilan  aloqida  aqamiyat  kasb  etadi,  unda  meqnatkash  xalqimizning  qayoti  va  

yashash tarzi aks etishi bilan birga rivoj topib borishi hamkeng ko'rinadi.  

  Mehnatkash, halol va to'g‘riso'z insonlar hamisha elda qadrlanib kelganlar. 

Mehnat  qilgan  kishi  umri    davomida  rohat-farog‘atda  yashaydi,  el  ardoqida 

---

 

bo'ladi. Umumta'lim  maktablarida, kasb-xunar kollejlarida, oliygoxlarda faoliyat 

ko'rsatayotgan pedagog xodimlarga ham bugungi kunda e'tibor kuchaytirilgan.  

Ma'naviy  soxada  o'z  ifodasini  topgan  musiqa  tarbiyasidagi  yutuqlar  

odamlarning,  xalqimiz,  millatimizning  axloqi  va  madaniyatida,  dunyoqarashida 

ro'y  bergan  sifat  o'zgarishlari  mustaqillik  ilk  bosqichining  muvaffaqiyati 

xisoblanadi.                                 

 Musiqa  san'ati  insonni  tarbiyalaydi,  uni  ezgulikka,  kishilarni  yaxshilik 

qilishga  undaydi.  Musiqaning  yoshlar  tarbiyasidagi  o'rni  beqiyosdir.  Biroq 

bugungi  kunda  yoshlarning  musiqaga  qiziqishlari  biroz    muammolar  keltirib 

chiqarmoqda. Ko'plab yoshlar xorijiy musiqalarga taqlid qilgani qolda o'zlarining 

ko'rinishlariga hamqarbona tus bermoqdalar.  

  Barchamizga ayonki, kuy-qo'shiqqa, san'atga muqabbat,  musiqamadaniyati 

xalqimizda  bolalikdan  boshlab,  oila  sharoitida  shakllanadi.  Uyda  dutor,  doira 

yoki  boshqa  cholqu  asbobi  bo'lmagan,  musiqfning  qayotbaxsh  ta'sirini  o'z 

qayotida  sezmasdan  yashaydigan  odamni  bizning  yurtimizda  topish  qiyn  desak 

mubolaqa  bo'lmaydi.  Eng  muqimi,      bugungi    kunda  musiqasan'ati  navqiron 

avlodimizning yuksak ma'naviyat ruqida kamol topishida boshqa san'at turlariga 

qaraganda ko'proq ta'sir qiladi.  

  Umumta'lim  maktablarida  musiqa  madaniyati  darslari  o'quvchilarning  

ma'naviy,  badiiy  va  axloqiy  madaniyatini  shakllantirishga,  milliy  qurur  va 

vatanparvarlik  tarbiyasini  amalga  oshirishga,  ijodiy  maqorat,  nafosat  va  badiiy 

didni  o'stirishga,  fikr  doirasini  kengaytirishga,  mustaqillik  va  tashabbuskorlikni 

tarbiyalashga xizmat qiladi. 

Xalqimizning  odob-axloqi, ta'lim-tarbiya tizimi borasidagi yutuqlari, o'ziga 

xos turmush tarzi va qadriyatlarini ifodalagan  ona tilimizning mazmun moqiyati 

qamda qadr-qimmatini chuqur angladi.  

  O'zbek  folklorida  o'rganiladigan  harbir  qo'shiqning  yoki  qatti-qarakatning 

ma'nosida xalqimizning azaliy tarixi yotadi. Aynan qo'shiqlar orqali kishilarning 

qayoti  kuylangan,  yashash  tarzi    turldi  qarakatlar  orqali  aks  ettirilgan.  

Musiqamadaniyati  darslarida  folklor  namunalaridan  foydalanishning  qulay 

---

 

jiqatlari  shuki,  oddiy  xalq  tili  bilan  kuylangan  qo'shiqlar  va  qarakatlar  o'quvchi 

yoshlar ongida tez shakllantiriladi.  

  Bugungi  kunda  musiqasan'atini  rivojlanishi  va  unga  bo'lgan  e'tibor  davlat 

e'tiborida  bo'lar  ekan,  iqtidorli  yoshlarning  kelajagi  uchun    katta  imkoniyatlar 

eshigini  ochadi.  Ayniqsa,  2008  yilda    yurtboshimizning  "Musiqamaktablari 

faoliyatini yuksaltirish chora-tadbirlari to'qrisida"gi qarori  bizlar uchun hamfaxr, 

hamquvonchdir.  Bundan quvongan yosh avlod va ularga murabbiylik qilayotgan 

pedagoglarning  imkoniyatlari  yanada  kengayadi,  bajarayotgan  ishidan  unum 

topadi. Ayniqsa,  bolalarni  tabiatni  sevishga,  kattalarni  xurmat  qilishga, 

meqnatsevarlikka 

undovchi 

kuy-qo'shiqlar 

musiqamadaniyati 

darsida 

o'rganilayotgan  harbir  qo'shiqqa  asos  bo'la  oladi  yoki    boshqacha  aytganda 

qo'shiqning  mazmunini  yuqoridagi  sifatlar  bilan  boqlab  o'quvchi  yoshlarni 

tarbiyalash mumkin. 

―Bola  oilada,  maktabda,  ota-onalar  bilan  munosabatda,  jamoat  joylarida 

katta yoshdagilar,  o'rtoqlari bilan muloqotda tajriba orttirib boradi.  Bolaning 

qandayligi  u  tarbiya  olayotgan  oilaning  namunasi,  ularning  meqnatsevarligi, 

oilaviy  ishlarga  javobgarligi,  ish  yurtishi,  o'qil  bolalarga  nisbatan  onaning 

ustozlik,  raqnamolik  ishlari  asosiy  o'rin  egallaydi.    Bunday  bolalar  bilan  ijodiy 

qamkorlik  qilish,  turli  qo'shiqlar  o‘rganish,  qo'shimcha  mashqulotlar  o'tish, 

tadbirlarda ishtirok etishini ta'minlash zarur.‖

3

 

  Shuning  uchun  xafta,  kerak  bo'lsa  oy  davomida  bola  bilan  shuqullanish, 

mavzuga  doir  mos  keladigan  kuy,  qo'shiq,  qarakatlarni  o‘rganish  kerak.  Eng 

avvalo  o'zbek  xalqining  mavsumiy-marosimlari,  an'analari,  urf-odatlari 

haqidato'liq tushuncha berib so'ngra qo'shiqni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 

  Shunday  ekan,  musiqiy  psixologiyani    yoshlar  ongida  jonlantirishda 

musiqao'qituvchilari  berilgan  dasturlarni  mustaxkam  egallab,  qunt  bilan 

o'rgatganlari  xolda,  o'zlari  qo'shimcha  tarzda  foydalaniladigan  qo'shiqlarni 

tarbiyaviyligini, xushovozligini e'tiborga olib o‘rganishlari  zarur bo'ladi. 

 

                                              

3

 

Maktab – oila hamkorligi” Ilmiy maqola. T. Xalq ta’limi jurnali 2010 y 

 

---

 

Chunki,  bizning  ota-  bobolarimiz  hamadabiyot,  san'ati  va  musiqfning  keng 

imkoniyatlaridan  faqat  insonni  tarbiyalash,  ma'naviy-  ruxiy  va  axloqiy  jiqatdan 

kamolga yetkazish maqsadida foydalanganlar.  

  O'zbekiston  Respublikasi  mustaqilikka  erishgach,  qozirgi  rivojlanish 

bosqichida  harbir    pedagog  xodimlar  yuqoridagi  sifatlarni  o'ziga  singdirishi 

lozim.  Davlat  ta'lim  standarti  talablarida  ham  insonning  ma'naviy  ta'limiy 

sifatlari, darslarning esa milliy-ma'naviy sifatlariga aloqida e'tibor berilgan.  

Bo'lqusi  musiqa  san'at  namoyondalarini  ta'limiy  isloqotlar  talablari  asosida 

tarbiyalash,  bilim  va  malakalarini  oshirishda  mustaqillik  davrida  yaratilgan 

qo'shiqlar  aqamiyatlidir.      Ayniqsa,  sinfdan  tashqari  ishlarda    yoki  yakka  tartib 

mashqulotlarida yuksak saloqiyatli  bastakorlar  qayoti va ijodi bilan tanishtirish, 

ular  yaratgan  asarlarni  o'rganib  borish  va  amalda  qo'llashni  takomillashtirish 

zarur.  

  Aynan mustaqillik xaqidagi  qo'shiqlarda hamxalq tajribasidagi asrlar osha 

sayqallangan  tarbiya  uslubidan  foydalanilgan  qolda  musiqiy  merosimiz,  milliy 

kuy-qo'shiqlarga  murojaat  qilingan.  Zero,  o'zbek  xalqining  qandayligi  o'zi 

qoldirgan  qo'shiqlar  matniga  yashiringan.  Yoshlarni  tarbiyalashda  milliy  qis 

tuyqular,  o'zaro  xurmat  istiqbollarini  tarannum  etuvchi  xalq  yo'lida  yaratilgan 

qo'shiqlar  yoshlar  ongini  ezgulikka  to'ldiradi.    Bundayin  tarbiya  uslubi  orqali 

yoshlar xarakterlanib  boradi.  

  Chunki  musiqa  orqali  yana  takroran  aytamizki  Inson  tarbiya  topadi, 

xalqona  yo'lda  yaratilgan  qo'shiqlar  orqali  kishilar  tin  oladilar.  Biroz  bo'lsada 

madaniy  xordiq  chiqaradilar,  qam-tashvishlarini  unutadilar.  Umuman  olganda 

milliy qo'shiq yoki musiqainson qalbiga yaqin bo'ladi.  

Bunday ko'rinishlar ko'proq folklor yo'nalishidagi kuy-qo'shiqlarda namoyon 

bo'ladi. Dars jarayonida o'quvchilardan qanday folklor qo'shiqlarini bilasizlar deb 

savol  bersak  birorta  sanab  berolmaslik  qolatlari  namoyon  bo'lmoqda,  shuning 

uchun ko'proq folklor qo'shiqlarini dars jarayoniga olib kirish o'rinlidir. Yoshlar 

o'rtasidagi  tarbiyani  birgina  musiqao'qituvchisi  qal  eta  olmaydi,  buning  uchun 

ota-ona ham javobgardir. 

---

 

 Maktabdan tashqari vaqtda farzandining nimalar bilan shuqullanayotganligi, 

qanday 

musiqflarni 

tinglayotganligi, 

kimlarga 

yoki 

nimalarga 

taqlid 

qilayotganligiga  e'tibor  berish  ularning  vazifalaridir.  Agarda  biz  noto'qri 

musiqao'rgatsak  bizdan  xafa  bo'lishlari  o'rinli,  biroq  uydagi  muqitda  yuqorida 

ta'kidlagan, xorij musiqflariga qiziqish kuchaysa, beo'xshov qarakatlarni o'rganib 

borsa  bizning  qarakatlarimiz  mos  ketadi.  Bugungi  kunda  harbir  musiqa 

madaniyati  o'qituvchilarining  vazifalari  o'quvchi  yoshlar  orasidan  eng 

iqtidorlilarini  tanlab  ularning  san'atini  ro'yobga  chiqarish,  shuning  barobarida 

o'zlashtirmovchi  o‘quvchilarbilan  aloqida  milliy  mashqulotlar  tashkil  etishdan 

iborat bo'lishi zarur.