I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Kuch impulsi jismga ta’sir etayotgan kuchning shu kuch ta’sir 
etish vaqtiga ko‘paytmasiga teng.
  I
→
=  F
→
· 
t.    (1)
Xalqaro  birliklar  sistemasida  kuch  impulsi  –  I
→ 
ning birligi Nyu­
ton  · sekund  (N·s).  1  N·s  li  impuls  –  bu  1  s  davomida  ta’sir  etuvchi 
1 N kuch impulsidir.
Kuch impulsi vektor kattalik bo‘lib, uning yo‘nalishi kuchning yo‘nali­
shi   bilan bir xil bo‘ladi. 
Jism impulsi
Yong‘oqni chaqish uchun katta tosh bilan uni sekingina urish kifoya, 
u cha qiladi. Lekin qattiq urib yuborilsa, yong‘oq maydalanib ketadi. Agar 
tosh kichkina bo‘lsa, yong‘oqni chaqish uchun sekingina urish yetarli emas. 
Toshni yong‘oqqa katta tezlik bilan urish kerak bo‘ladi. 
Demak, harakatlanayotgan jism zarbi shu jism massasi va uning tezli­
giga bog‘liq ekan. 
Yog‘och taxtaga mix qoqish uchun bolg‘ani katta yoki kichik tezlik 
bilan urish mumkin. Bolg‘ani katta tezlik bilan urish zarbi kichik tezlik 
bilan urish zarbidan kattaroq bo‘ladi. Bolg‘a bitta, uning massasi o‘zgar­
118­rasm. Ustki taxtacha­
ning sekin­asta (a) va  
siltab (b) tortilgandagi holati
F
→
F
→
b 
a 

---

132
Saqlanish qonunlari
s
s
s
madi, faqat uning tezligi o‘zgardi. Demak, ta’sir etayotgan jism massasi 
bir xil bo‘lganida, tezlik qancha katta bo‘lsa, impuls ham shuncha katta 
bo‘lar ekan. 
Endi katta­kichikligi har xil ikkita bolg‘ani olib, bir xil tezlik bilan 
urib ko‘raylik. Bunda massasi katta bolg‘aning zarbi kattaroq bo‘lishi aniq. 
Demak, ikkita jismning tezligi bir xil bo‘lganida qaysi jism massasi katta 
bo‘lsa, o‘sha jismning impulsi katta bo‘lar ekan.
10 m/s tezlik bilan harakatlanayotgan 10 g massali jismning devorga 
urilish zarbi xuddi shunday tezlik bilan harakatlanayotgan 100 g massali 
jismning urilish zarbidan 10 marta kichik bo‘ladi. 
Miltiq otilganda uning 10 g massali o‘qi 600 m/s tezlik bilan 
harakatlanmoq da, deylik. O‘q bunday tezlik bilan yupqa taxtani teshib 
o‘tadi. Chunki katta tezlikda harakatlanayotgan 10 g massali o‘qning 
urilish zarbi 10 m/s tezlikda harakatlanayotgan shunday massali jismning 
urilish zarbidan 60 marta katta.
Yuqorida keltirilgan misollardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: