I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tayanch tushunchalar: podshipnik, vkladish, sirpanish pod-
shipnigi, sharikli va rolikli podshipniklar.
1.  Tabiatda  va  atrofimizda  ishqalanish  kuchi  yo‘q  deb  tasavvur  qiling  va  mulo-
hazalaringizni aytib bering.
2. Qanday zararli ishqalanishlarni bilasiz?
3.  Avtomobil  g‘ildiragining  qaysi  qismida  ishqalanish  foydali,  qaysi  qismida 
zararli?
4. Nima uchun traktorlar, yo‘l shibbalaydigan katoklar va chaqaloqlar aravacha-
lari oval shaklda ishlanmaydi?
V BOB BO‘YICHA XULOSALAR
  
♦
 Butun olam tortishish qonuni: Ikki jismning o‘zaro tortishish 
kuchi ularning massalari ko‘paytmasiga to‘g‘ri proporsional va 
ular  orasidagi  masofa  kvadratiga  teskari  proporsional,  ya’ni:
F = G  m
1
m
2
r
2
.
♦
  Og‘irlik  kuchi  –  jismlarning  Yerga  tortilish  kuchi.  Uning  formu-
lasi: 
    
F
og‘
 = mg.
♦
  Jismning  og‘irligi  –  Yerga  tortilishi  tufayli  jismning  tayanchga 
yoki osmaga ta’sir etadigan kuchi. Tinch holatda turgan jismning 
og‘irligi:  P = mg.  a tezlanish bilan pastga tik ravishda harakat-
lanayotgan jismning og‘irligi: P = m(g–a).  a  = g da vaznsizlik 
holati kuzatiladi. 
♦
  Vaznsizlik  –  jismning  faqat  gravitatsion  kuchlar  ta’siridagi  erkin 
harakati.
♦
 Birinchi kosmik tezlik – Yerning tortish kuchi ta’sirida jismning 
Yer  atrofida  aylana  bo‘ylab  harakatlanishi  uchun  zarur  bo‘lgan 
tezlik.  Uning  qiymati:  υ
I
 = 7,9 km/s.
♦  Yerning  sun’iy  yo‘ldoshi  –  inson  tomonidan  yaratilib,  fazoga 
uchirilgan va Yerning yo‘ldoshiga aylantirilgan raketa, kosmik 
kemalar.
♦  Jism  boshqa  bir  jism  sirtida  erkin  harakatlanishiga  ishqalanish 
kuchi qarshilik qiladi. Ishqalanish kuchi jism harakatiga qara-
ma-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi.

---

127
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
♦
  Jismlarning  ishqalanishini  uch  turga  –  tinchlikdagi  ishqalanish, 
sirpanish ishqalanish va dumalanish ishqalanishga bo‘lish mum-
kin.
♦
 Tinchlikdagi ishqalanish kuchi jismni bir joyda ushlab turadi va 
joyidan qo‘zg‘alishiga qarshilik qiladi.
♦
 Sirpanish ishqalanish jism ustida boshqa jism sirpanganda namo-
yon bo‘ladi. Sirpanish ishqalanish kuchi jismning bosim kuchiga 
proporsional bo‘ladi: F
i(s)
 = μN. 
♦
  Jism  boshqa  jism  ustida  dumalasa,  dumalanish  ishqalanish  namo-
yon bo‘ladi. Dumalanish ishqalanish kuchi dumalayotgan jism-
ning og‘irligi ga to‘g‘ri proporsional, radiusiga teskari proporsio-
nal bo‘ladi: