I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Materiallar
µ
№
 Materiallar
µ
1
Mis bilan muz
 0,02
5
 Bronza bilan cho‘yan
0,2
2
Po‘lat bilan muz
0,04
6
Yog‘och bilan yog‘och 0,4
3
Po‘lat bilan po‘lat
 0,12
7
Charm bilan cho‘yan
0,6
4
Po‘lat bilan bronza
0,15
8
 Rezina bilan beton
0,75
110-rasm. Sirpanish 
ishqalanishda vektor 
kattaliklar yo‘nalishi
F
→
F
→
mg
N
→
υ
→
µ
 
=   N
F
i(s)
µ
 
=  mg
F
i(s)

---

120
Dinamika asoslari
Dumalanish ishqalanish
Bir jism ikkinchi jism yuzasi bo‘ylab sirpanmasdan dumalasa, 
bunda hosil bo‘lgan ishqalanish dumalanish ishqalanish deyiladi.
G‘ildiraklar g‘ildiraganda, bochka yoki 
g‘o‘la 
lar dumalatilganda, dumalanish 
ishqala nish namoyon bo‘ladi. Dumalanish 
ishqalanish hosil bo‘lishining asosiy sa-
babi g‘ildirak tegib turgan sirtning og‘ir-
lik kuchi ta’sirida chuqurcha paydo bo‘lib 
deformatsiyalanishidir.  G‘ildirak  sirti  va  u 
dumalayotgan sirt qanchalik qattiq bo‘lsa, 
g‘ildirak dumalayotganda shuncha kam de-
formatsiyalanadi va dumalanish ishqa lanish 
kuchi  F
i(d)
 shuncha kichik bo‘ladi (111-
rasm). Temir yo‘lning temir izlarida ishqalanish kuchi juda kichik 
bo‘lishining sababi ham shunda. 
Har qanday jismning duma lanish ishqala-
nish kuchini o‘lchash mumkin. Buning uchun 
aravacha  dinamometr  orqali  bir  xil  tezlikda 
tortiladi. Bunda aravacha g‘ildiraklarining 
dumalanish ishqalanish kuchi F
i(d)
 dinamometr 
ko‘rsatgan  F kuchning qiymatiga teng bo‘la-
di (112-rasm). Bu kuchning qiymati 4 ga bo‘linsa, aravachadagi har bir 
g‘ildirakning dumalanish ishqalanish kuchi topiladi.
Dumalanish ishqalanish kuchi F
i(d) 
sirpa-
nish ishqalanish kuchi F
i(s) 
dan kichik bo‘la-
di (113-rasm). Shuning uchun ham qadim-
dan odamlar og‘ir yuklarni bir joydan boshqa 
joyga  ko‘chi rishda  g‘o‘lalardan  foydalangan-
lar.  G‘ildirak  ixtiro  qilingandan  keyin  esa  u 
g‘o‘lalar  o‘rnini  egallagan.  G‘ildirakning  ixtiro 
qilinishi  buyuk  kash fiyotlardan  biridir.  Tajri-
balar shuni ko‘rsatadiki, dumalanish ishqala-
nish kuchi F
i(d)
 jism ning og‘irligi P ga to‘g‘ri 
proporsional, dumalayotgan jism radiusi r ga 
teskari pro porsional bo‘ladi, ya’ni:
112-rasm. Dumalanish 
ishqalanish kuchini aniqlash
F
→ 
i(d)
F
→
F
→
 
i(d)
F
→
 
i(s)
F
→
F
→