I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

§. OG‘IRLIK KUCHI
Yer yuzidagi jismlar nima sababdan Yerga torti-
ladi?  Ular  uchun  ham  butun  olam  tortishish  qonuni 
o‘rinlimi?
Butun  olam  tortishish  qonuni  formulasidan  foy-
dalanib,  Yer  sirtidagi  ixtiyoriy  m
1 
=  m  massali jism 
bilan m
2 
= M massali Yer sharining o‘zaro tortishish 
kuchini hisoblash mumkin (89-rasm): 
F = G mM
r
2    
.
Bunda  jism  va  Yer  orasidagi  masofa  miqdori  sifatida  Yer  sharining  radi-
usi  r  =  6,4  ·  10
6
 m olinadi. m  = 1 kg massali jism bilan M  =  6  ·  10
24
 kg 
massali Yerning tortishish kuchini topaylik:
F  =   
1,5·10
10
1
1·6·10
24
N ≈ 9,8 N. 
(6,4·10
6
)
2
Demak, 1 kg massali jism va Yer bir-birini 9,8 N kuch bilan tortadi.
Nyutonning uchinchi qonuniga binoan jism Yerga qanday kuch bilan 
tortilsa, u Yerni o‘ziga shuncha kuch bilan tortadi. Bu kuchlar o‘zaro qa-
89-rasm. Yer va uning 
sirtidagi jismning o‘zaro 
tortishishi 
R
Yer
m
M
Jism
(1)

---

101
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
rama-qarshi yo‘nalgandir. Shu bilan birga, 1 kg massali jism 9,8 N kuch 
bilan Yerga tortilsa, jism bu kuchni sezadi. Massasi juda katta bo‘lgan Yer 
uchun  9,8  N  kuch  ta’siri  sezilmaydi.  Demak,  bunday  holatlarda  biz  faqat 
Yerdagi jismlarning Yerga tortilishi haqida gapirishimiz mumkin.
Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan Yerga tortilish kuchi ta’sirida 
jismning olgan tezlanishi: 
F
m
a
  
=  .
Demak, 1 kg massali jism Yerning tortish kuchi ta’sirida 9,8 m/s
2
 ga 
teng bo‘lgan tezlanishga ega bo‘ladi.
Ixtiyoriy  massali,  masalan,  m  = 8 kg yoki 25 kg massali jismlar Yerga 
qanday kuch bilan tortiladi? Bu kuch ta’sirida ular qanday tezlanishga ega 
bo‘ladi?
Demak, jismning massasi qancha bo‘lishidan qat’i nazar Yerga tortilish 
kuchi natijasida a  tezlanishning  kattaligi  bir  xil,  ya’ni  9,8  m/s
2
 ga teng 
ekan. Biz bu tezlanishni erkin tushish tezlanishi deb atab, uni g  harfi  bi-
lan belgilagan edik. Aslida, biz bu mavzuda erkin tushish tezlanishining 
qiymatini keltirib chiqardik. 
Jismni  Yerga  tortib  turuvchi  kuchni  og‘irlik kuchi deb ataymiz va F
og‘ 
tarzida belgilaymiz. Nyutonning ikkinchi qonuni formulasidagi a tezlanishni 
g erkin tushish tezlanishi bilan almashtirib, m massali jismning og‘irlik 
kuchini  quyidagicha  ifodalash  mumkin:
F
og‘
= mg.             (3)