I-bob. Kreditning zarurligi, moyoiyati va

Muomala vositasi funktsiyasi. Muomala vositasi funktsiyasida pul yordamida tovar o’zining pul qiymatiga ayirbosh qilinadi. Bu funktsiyani bajarish uchun naqd pul bo’lishi lozim. Bu funktsiya yordamida tovarlarni bir-biriga ayirboshlash-barter usuliga chek qo’yiladi. Tarixiy taraqqiyot ko’rsatadiki, jamiyat rivojlanishining ilk bosqichlarida barter qilishlar mehnat mahsulini ayirbosh qilishining yagona yo’li bo’lgan. Barterning noqulayligi shundan iborat bo’lganki, A tovar egasi, B tovarni sotib olish uchun, nafaqat B tovar ishlab chiqaruvchini, balki B tovar egasiga zarur bo’lgan tovarni ham topa olishi kerak edi. Bu juda qiyin jarayon bo’lib, yuzlab tovarlarni muomalaga jalb qilgan holda ko’zlagan maqsadga erishish mumkin bo’lgan. Oltinning pul sifatida ishlatila boshlashi natijasida barter usuli tovar ayirboshlashning usuli sifati o’z ahamiyatini yo’qotdi. Lekin, shuni ta’kidlash kerakki, barter usuli hozirgi kunda ham ba’zi hollarda jahon amaliyotida qo’llanilib kelmoqda.
Tovar defitsiti, inflyatsiya sur’atlarining oshib ketishi, mamlakatda siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning yo’qligi sharoitida barter bo’yicha tovarlar harakatini amalga oshirish tomonlar uchun qulay hisoblanadi.
Pulning muomala vositasi funktsiyasida tovar qo’ldan qo’lga o’tadi va muomaladan chetlashadi, ya’ni iste’molchi egaligiga o’tadi. Pul va tovarning harakati (T-P-T) qisqa vaqt ichida tugallanadi.
Qiymatning doimo bir shakldan ikkinchi shaklga (tovar-pul va pul-tovar) o’tib turishi pulning muomala vositasi funktsiyasining asosini tashkil qiladi.
Shuning uchun ham bu funktsiyani bajarishda naqd pul bo’lishi, u barqaror, sifati yuqori bo’lishi kerak.
O’zbekistonda muomala vositasi funktsiyasini Markaziy bank tomonidan chiqarilgan qog’oz pullar va metall tangalar bajaradi. Muomalaga chiqariladigan naqd pullar miqdori savdo-sotiq hajmiga, ish haqi to’lashning vaqtiga, aholining bankdan qarzga mablag’lar olish imkoniyatiga va boshqalar omillarga bog’liq. Savdo-sotiq hajmining ko’pligi va ish haqining tez-tez to’lab turilishi muomalaga ko’p pul chiqarish zarurligidan, aholining bankdan ko’proq kredit olish imkoniyatiga ega ekanligi kamroq muomala vositasi kerak ekanligidan dalolat beradi. Shuni aytish kerakki, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, natural xo’jalik, kichik korxona, fermer xo’jaliklarining ko’payishi muomala vositasiga bo’lgan talabni kamaytiradi.
Pulning muomala vositasi sifatida ishlatilishi muomala xarajatlarining barter xarajatlariga nisbatan ancha past bo’lishini ta’minlaydi. Pulning muomala vositasi funktsiyasi uning boshqa funktsiyalaridan o’zining ma’lum xususiyatlari bilan ajralib turadi. Muomala vositasi funktsiyasining xususiyatlari sifatida qo’yidagilarni keltirish mumkin:

• 
  bu funktsiyani real, naqd pullar bajaradi;
  
• 
  tovar va pul bir-biriga qarma qarshi, bir traektoriyaga harakat qiladi;
  
• 
  tovar va pul xarakati bir vaqtda yuzaga keladi;
  
• 
  tovar sotuvchi va tovar sotib oluvchi o’rtasidagi munosabat tugallanadi va tomonlar tovarga yoki pulga ega bo’ladilar;
  

- pul muomala vositasi bo’lishi uchun avvalom bor qiymat o’lchovi bo’lishi
kerak.
To’lov vositasi funktsiyasining yana bir xususiyati shundaki, sotuvchi bilan ist’emolchi o’rtasidagi munosabat muomala vositasidagiga o’xshab qisqa muddatli bo’lib, tezda tugallanmaydi. To’lov vositasi funktsiyasi da iste’molchi tovarga ega bo’lganidan keyin ham u bilan mol sotuvchi o’rtasidagi munosabat uzoq vaqt davom qiladi. Bu munosabat - kredit munosabati hisoblanadi va iste’molchi - qarzdor, sotuvchi - kreditor sifatida ishtirok qiladi.
Ba’zi iqtisodchilarimiz veksel asosida o’tkaziladigan jarayonlarini ham muomala vositasi funktsiyasiga kiritishadi. Bu bizning fikrimizcha to’g’ri emas. Chunki veksel - ma’lum mablag’ni to’lash to’g’risidagi kredit majburiyat, u qiymatga ega emas, demak ayirboshlashning ekvivalenti sifatida ishtirok qila olmaydi. A sotuvchi bir million so’mlik tovarni B iste’molchining vekseliga almashtirdi deylik. B bir mln. so’mlik tovarga ega bo’ldi. A bo’lsa o’z qiymatiga ega bo’lmagan, sotib olish qobiliyati emitent tomonidan belgilanadigan vekselga ega bo’ladi. Sotuvchi A qachonki bir mln. so’mlik vekselni sotsagina pul mablag’iga ega bo’lishi mumkin. Shunga asosan biz veksel jarayonlarini muomala vositasiga kiradi deb to’liq ishonch bilan uqtira olmaymiz. Bu jarayonlar ko’proq to’lov vositasi funktsiyasiga taalluqlidir. Pulning to’lov vositasi funktsiyasi yana turli qarz va majburiyatlarni to’laganda:

• 
  korxona, tashkilotlar o’rtasida tovar va xizmatlar uchun to’laganda;
  
• 
  davlat byudjetiga va kredit tizimiga to’lovlarni amalga oshirganda (foydadan to’lanadigan to’lovlar, kredit bo’yicha qarz va foizlarni to’lash va boshqalar);
  
• 
  ishchi xizmatchilariga ish xaqi to’lash va aholiga boshqa to’lovlarni to’lash (nafaqa, stipendiya va boshqalar)da;
  
• 
  boshqa har xil qarz va majburiyatlarni to’lash (masalan, kreditga olingan uchun to’lov, uy-joy, elektroenergiya va boshqa xizmatlar uchun to’lovlar) da amalga oshiriladi.
  

Pulning to’lov vositasi funktsiyasining yana bir xususiyati shundaki, bu funktsiyada to’lovlar naqd pullik yoki naqd pulsiz shaklda amalga oshirilishi mumkin. Bu xususiyati bilan ham pulning to’lov vositasi funktsiyasi muomala vositasi funktsiyasidan farq qiladi.
Pulning bu funktsiyasi yordamida amalga oshiriladigan naqd - pullik va na naqd pulsiz to’lovlar birgalikda to’lov oborotining vujudga keltiradi.
Pulning to’lov vositasi funktsiyasini biz ikkinchi darajali deb qarashimiz mumkin emas, chunki bu funktsiyaning bajarilmasligi to’lovlarning o’z vaqtida amalga oshmasligiga, bu esa hozirgi kunda mavjud muammolar debitor-kreditor qarzlarning ko’payishiga, kredit bo’yicha va boshqa moliyaviy majburiyatlarning bajarilmasligiga, xo’jalik jarayonlarining normal borishiga katta ta’sir ko’rsatishi mumkin.