I bob. Kimyo fani o’qitishda interfaol ta’lim metodlari va didaktik o’yinlardan foydalanish metodikasiga oid adabiyotlar tahlili

Sharq mutafakkirlarining ta'lim metodlari haqidagi fikrlari.
Sharq mutafakkirlarining didaktik qarashlarida ham ta'lim metod­lari masalasiga jiddiy e'tibor qaratilgan. Buni al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning turli ta'lim metodlari haqidagi fikrlari, qarashlari, amal qilgan ta'lim yo'nalishlarida yaqqol sezish mumkin. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy o'zigacha bolgan ta'lim metodlarini sintezlashtirishga harakat qilgan. Barcha mutafakkirlar kabi u ham ko'rgazma-tajriba metodlari, savol-javob metodlari, malaka va ko'nikmalarai shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash metodlaridan keng foydalanilgan.
Abu Rayhon Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Uning fikricha, ta'lim oluvchilarga ta'lim berishda quyidagilarga e'tibor berish kerak:
-ta'lim oluvchilarni zeriktirmaslik;
-bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o'rgatavermaslik kerak - bu dars jadvaliga qo'yilgan talablardan biri;
-uzviylik va izchillik;
-tahlil qilish va taqqoslash;
-takrorlash;
-materialni ko'rgazmali bayon etish va shu kabilar.
Abu Ali ibn Sino ta'lim oluvchilarni jamoa qilib o'qitishni ta'kidlaydi. U ta'lim oluvchilarni o'qitishda ularni birdaniga kitob bilan band qilib qo'ymaslik kerak, deb o'qtiradi. Shuningdek, olimning fikricha, olib boriladigan o'quv mashg'ulotlarning mazmun-mohiyati ta'lim oluvchilarning yosh xususiyatlariga ham mos kelishi va unda turli xil ta'lim metodlari va shakllaridan foydalanish zarur. Bu orqali ta'lim oluvchilaridagi zerikishning oldi olinadi. Ibn Sino ta'limoti bo'yicha bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin u og'zaki ifodalash, bilimlarni tushuntirish, turli ko'rinishdagi suhbatni tashkil etish, tajribalarni uyushtirish bo'ladimi, baribir, ta'lim oluvchida haqiqiy bilim hosil qilish, mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarni amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bolgan.
Avvalo kimyoviy bilimlar tizimi maktab kimyo kursini asosini (Fan asoslari tayanch bilimlarini) tashkil etadi. Unga bo’lgan didaktik talab alohida ahamiyatga ega. Maktab kimyo kursi muammosi har qanday davr uchun ham murakkab, eng muhim muammo bo’lib kelgan.
Shu fan sohasida inson erishgan hamda insonga ma’lum bo’lgan fan asoslarini eng muhimlarini o’quvchilarning yoshi, bilimi, dunyoqarashiga moslab
ajratib olib o’qitishning eng muhim didaktik talabi bo’lib hisoblanadi.
Tanlab olingan bilimlar paketi kelgusida turg’un har tomonlama o’quvchini
rivojlantiradigan, tarbiyaviy aspektga javob beruvchi hamda yangi bilimlar olishga
rag’batlantiruvchi, tafakkurni shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi talablarga javob
bersin.
1. Shu sababli didaktik ta’lim jarayonida eng muhim va birinchi o’rin bo’lib
ilmiylik talabini ilgari suradi.
2. Ikkinchi didaktik talab moslik.
Bu prinsipda asosiy ahamiyat berayotgan bilimlarning o’quvchi yoshi bilim darajasi, hayotiy tajribasi rivojlanganlik darajasiga mos bo’lsin, hamda o’quvchining bilimi darajasini fanning mazmuni rivojlantirish asosida rivojlantirishga xizmat qilsin.
3. Moslilik talabi o’z o’rnida tizimlilik yoki sistemalilik prinsipi bilan mustahkam bog’liq.
Bu jarayonda faktlar, tushuncha, qonun, qoidalar tartib bilan, birin-ketinlik asosida shakllanishiga olib keladi. Har bir tayanch bilim mohiyati aniq faktlar
orqali izohlanishi shart.
Ta’lim jarayonida bilmaslikdan bilishga, sayoz bilishdan aniq va chuqur
bilishga tomon yoki oddiydan murakkabga boriladi. O’quv materiali tanlab joylashtirilganda induktiv yoki deduktiv bilish yo’liga amal qilinadi.
4. Didaktiv talabning yana muhim yo’li politexnik talab bo’lib hisoblanadi.
Bu talab ko’proq jamiyatning maktab oldiga qo’ygan talablaridan kelib chiqadi.
Hozirgi maktab kimyo kursining mazmuni ma’lum davrlarda shakllandi va
rivojlanib keldi.
Kimyo didaktikasini o'rganish - maktablar o'quvchilariga an'anaviy va innovatsion usulda fanlarni o'qitish va tarbiyalashda amalga oshirishga qodir bo'lgan malakali kimyogar-o'qituvchilarning yuqori sifatli kasbiy va didaktik tayyorgarligini ta'minlashga qaratilgan. Kimyoviy ta'lim jarayonida kimyogar-pedagog vazifalarini to'liq amalga oshirishi mumkin. Kimyo o`qituvchisining didaktik tayyorgarligining o`ziga xosligi shundaki, u ajralmas xususiyatga va kasbiy-amaliy yo`nalishga ega. Didaktikani o'rganish, kimyo fani gumanitar-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy, psixologik-pedagogik va kimyoviy sikllarning fanlari bilimlarini integratsiyalashuviga asoslanadi, shuningdek, zamonaviy asosiy, oʻrta va oliy maktablarda kimyoviy taʼlim amaliyoti bilan chambarchas bogʻliqdir. Kimyo didaktikasi birinchi navbatda o'ziga xos zamonaviy kimyo o'qituvchisining professiogrammasini o'quv jarayoni va taktikasini, mutaxassisning funktsiyalari va o'zini o'zi aks ettirish qobiliyatini yanada takomillashtirish, baholash ta'lim faoliyati, o'z-o'zini tarbiyalashni rejalashtirish va tashkil etish natijasida erishilgan yutuqlar kabi strategiyaning dolzarb vazifalarini hal qilishni hisobga oladi. Shunga ko'ra kimyo didaktikasi bo'yicha kimyo o'qituvchisining zamonaviy professiogrammasi, kimyo fanining maqsad va vazifalari, ta'lim, umumiy kasbiy ahamiyatga ega bilim va ko'nikmalarining hajmi va darajasi bilan belgilanadi. Ushbu asosda yangi avlod ta’lim standartlari va innovatsion ta’lim paradigmalariga javob beradigan kimyo o‘qituvchisining kasbiy tayyorgarligi sifatini ta’minlash mavjud. ( 11.Мария Сергеевна Пак ”Дидактика химии” 2-е издание Санкт-Петербург ООО «ТРИО»2012 3-4b)
Kimyo didaktikasini rivojlanishiga rus kimyogar olimlarining qo’shgan hissalari:
Михаил Васильевич Ломоносов (1711–1765). M.V.Lomonosov kimyo fanini o’qitishda kimyoviy tajribalarga katta ahamiyat berdi. Unga ko'ra, ilmiy qoidalar kimyoviy tajribalar bilan birga bo'lishi kerak. Chunki bilishning dastlabki momenti hissiy idrokdir. Kimyoviy moddalar boshqa fanlar, birinchi navbatda, matematika va fizika usullaridan foydalangan holda sifat va miqdoriy tomondan yaxlit o'rganilishi kerak, degan g’oyalarni ilgari surdi.
Антуан Лоран Лавуазье (1743–1794). Lavuazye 1793-yilda Milliy konventsiya loyihasiga kimyo fanini oʻrta maktablarda oʻrganishni kiritish kerakligini taklif qildi. U buni kimyoni hunarmandchilikka xos bo'lgan ko'plab umumiy asoslarni o'rganish va kimyo faninini hunarmandchilik bilan bog'liq maxsus bir qator tomonlarini chuqur o'rganishni boshlashni tavsiya qiladi.
Джон Дальтон (1766–1844). Jon Dalton tomonidan ko'plab zamonaviy didaktik tamoyillar ilgari surilgan. Jon Daltonning "Kimyoviy falsafaning yangi tizimi" kitobi uch qismdan iborat. Birinchi qismida atomlarning harakatini tushuntiradi. Ikkinchi qismda jismlarning tuzilishi (asosan gazlar) haqidagi ta'limotni ilgari suradi.
Uchinchi qismida kimyoviy sintez haqidagi ta'limotni erkin elementlar va binar birikmalarning tavsifi bilan ko'rib chiqadi.
Йенс Якоб Берцелиус (1779–1848). Kimyo o`qitishda fakt va nazariya birligining didaktik tamoyilini Yens Yakob Bertselius ham himoya qilgan. Y. Bertseliusning eng katta xizmati, atomistika va kimyoviy reaksiyalarning miqdoriy tomoni kimyoviy belgilar bilan aniq ifodalanishini kimyo didaktikasiga kirishi bo'lib, uning fikricha kimyoviy jarayonlarni tushunishni ancha osonlashtirdi. Bertselius kimyoni o'rganishga bo'lgan kognitiv qiziqishni, doimiy istakni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlashga katta ahamiyat berdi.
Александр Михайлович Бутлеров (1828–1886). Aleksandr Mixaylovich Butlerov dalillarga asoslangan materiallarni o'rganishga katta e'tibor berdi. U faktlarni bilmasdan turib, ilm-fanni bilish mumkin emas deb hisoblagan, uni faktlar bilan nazariya birikmasi deb hisoblagan. Organik kimyo bo'yicha bir vaqtning o'zida zamonaviy bilimlarni qurish A.M. Butlerov tomonidan taklif qilingan.
Дмитрий Иванович Менделеев (1834–1907). D.I. Mendeleyev tomonidan kashf etilgan davriy qonun va shu qonun asosida ishlab chiqilgan kimyoviy elementlarning davriy tizimi fanlar taraqqiyotida shu jumladan kimyo didaktikasida yangi bosqich bo‘ldi.
Davriy qonun va davriy tizimdan foydalanib, D. I. Mendeleev o'zining yorqin ijodi "Kimyo asoslari" ni yaratadi. D. I. Mendeleevning o'zi ta'kidlaganidek, bu asar uning idrokini, o'qituvchilik tajribasini, ruhiy fikrlarini ifodalaydi. Olim katta hajmda taqdim etgan material kimyo fanini yangi boshlayapganlarga, shu jumladan maktab o’quvchilari uchun mo'ljallangan nozik asar. D.I.Mendeleyev, kimyo kabi tabiiy fanlarni keng va chuqur o‘rganishni talab qiladi.