I. Bob. Inovatsiya tushunchasi va inovatsiyalar kilasifikatsiasi

2.2 Bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish zarurati.

Respublikamizda vujudga kelgan vaziyatga nazar solar ekanmiz, O`zbekiston qisqa davr ichida o`zining davlatchilik, siyosiy va iqtisodiy qurilishida mutlaqo yangi bosqichga o`tganligini, milliy iqtisodiyot taraqqiyotida real ijobiy o`zgarishlarga erishganligini ko`ramiz. Xususan, mamlakatimizda siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikka erishildi, iqtisodiyotning barcha sohalarida tub o`zgarishlar sodir bo`ldi, ko`p ukladli iqtisodiyot shakllandi. Yalpi ichki mahsulotning 70 foizdan, sanoat mahsulotining 65 foizdan ziyodroq qismi va qishloq xo`jalik mahsulotlarining 99 foizi nodavlat sektori ulushiga to`g`ri kelayotgani fikrimizning dalilidir.

Eng muhimi, o`tgan davr ichida mamlakatimizda bozor munosabatlariga o`tish va ularning samarali amal qilishini ta`minlash uchun zarur bo`lgan huquqiy-me`yoriy baza yaratildi. Qabul qilingan qonunlar iqtisodiy islohotlarni o`tkazishda muhim rol o`ynadi.

Bular sobiq Sovet Ittifoqining barcha mamlakatlarini qamrab olgan iqtisodiy bo`hronlar davrida vaziyatni engillashtirishga xizmat qildi. Bozor iqtisodiyotiga o`tishning ilk davrida (1991-1995 yillar) mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz bergan tanazzul MDHning boshqa davlatlaridagi singari og`ir kechmadi. Makroiqtsodiy barqarorlik 1995 yilda boshlandi va 1996 yildan boshlab iqtisodiy vaziyatning jonlanishi sodir bo`ldi. 1997 yildan boshlab O`zbekistonda iqtisodiy o`sish tendentsiyasi ko`zga tashlanadi. Bu haqda quyidagi keltirilgan jadval ma`lumotlari dalolat beradi.

Ko`rinib turibdiki, 1997 yil O`zbekistonda barqaror rivojlanishning boshlanish yili hisoblanadi. Rekonstruktsiya va rivojlantirish Evropa bankining tadqiqotlari shu narsadan guvohlik beradiki, aynan shu yili sobiq Sovet Ittifoqi respublikalari ichida O`zbekiston 1989 yilga nisbatan YAIMning eng yuqori darajasiga erishgan (86-88%). Mazkur ko`rsatkich Belorusiyada 72-74 foiz, Rossiya 61-64 foiz, Qozog`istonda 63-66, Turkmanistonda 55-57, Qirg`izistonda 68-70 foizni tashkil etgan bo`lsa, ayrim MDH mamlakatlarida hatto 50 foizdan ham kam bo`lgan.

Markazning xomashyo bazasi va tayyor mahsulotlar bozori rolini bajarib kelgan O`zbekistonda mustaqillikning qisqa davri ichida bunday muvaffaqiyatga erishilishi, avvalambor, davlatning oqilona iqtisodiy siyosati natijasidir. Bu siyosat o`zining mazmun va mohiyatiga ko`ra bozor munosabatlariga inqilobiy yo`l bilan (birdaniga) emas, balki evolyutsion yo`l bilan, bosqichma-bosqich o`tishni nazarda tutadi. O`tgan davrga shu nuqtai nazardan baho beradigan bo`lsak, iqtisodiy islohotlarni izchillik bilan amalga oshirilayotgani va o`tish davrining asosiy qiyinchiliklari ortda qolganini ko`ramiz.

Shu bilan birgalikda, mamlakatimizda bozor munosabatlarining qaror topishi nihoyasiga etdi va ular to`laqonli tarzda amal qilmoqda, deb bo`lmaydi. Mamlakatimiz oldida turgan bir qator dolzarb ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni hal etish ko`p jihatdan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga bog`liq.

Xo`sh, bu muammolar nimadan iborat?

Birinchi navbatda iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarni chuqurlashtirish va uning eksportga mo`ljallangan tarkibini shakllantirish zarur. 1991-2001 yillar davomida etishtirilayotga n paxta tolasini mamlakat ichida qayta ishlash 12 foizdan 24 foizga ko`paygan bo`lsa-da, uning asosiy qismi hanuzgacha qayta ishlovsiz qolmoqda. Bu iqtisodiyotni hamon xomashyo etkazib beruvchi yo`nalishda qolayotganidan dalolat beradi.

Yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishda energiya va materiallar sarflash miqdori hozirga qadar yuqori darajada, bu rivojlangan davlatlardagiga nisbatan 2.5-3,0 marta ortiqdir. Asosiy fondlarni o`rtacha eskirish darajasi 40-50 foizga teng. Ko`pgina korxonalarda yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishga e`tibor etarli emas.

Iqtisodiyotga jalb etilayotgan yirik investitsiyalarning, shu jumladan, xorijiy investsiyalarning samaradorligi ayrim hollarda past. Chet el investitsiyalarini jalb etishni rag`batlantirish tizimini yanada takomillashtirish talab qilinadi. Shu maqsadda huquqiy-me`yoriy bazani takomillashtirish, iqtisodiyotning shu sohaga mas`ul davlat tizimlari javobgarligini oshirish, xo`jalik sub`ektlarini moliyaviy-kredit ta`minoti, jumladan, mikrokreditlar bilan ta`minlashni kuchaytirish zarur.

Eksport qilishga mo`ljallangan va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni qo`llab-quvvatlash, qayta ishlovchi sanoat ulushini ko`paytirish, iste`mol mollari ishlab chiqarishni kengaytirish kabi muhim vazifalarni hal etish ko`p jihatdan bozor munosabatlari tizimining mukammallik darajasiga bog`liq.

Qishloq xo`jaligida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlardan kutilgan natijalarga hali to`la-to`kis erishilgani yo`q. Zarar ko`rib ishlayotgan va kam samarali qishloq xo`jalik korxonalarini fermer xo`jaliklariga aylantirish o`zining ijobiy natijalarini ko`rsatdi. Biroq fermerlik faoliyatini rivojlantirish va rag`batlantirish mexanizmini ishlab chiqish, bu boradagi mavjud to`siqlarga barham berish o`ta dolzarb vazifaga aylanib qoldi.

Qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishda aniq dastur tadbirlarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirishning tashkiliy, huquqiy, mexanizmlarini yaratish lozim.

Bu tadbirlar qatoriga paxta va g`alla etishtirish bo`yicha davlat buyurtmasini aniq shartnomalar asosida belgilash, qishloq xo`jaligi mahsulotlari tannarxini kamaytirish, tabiiy monopoliyalar faoliyatini davlat tomonidan boshqarish, marketing va baholar kon`yukturasini o`rganishni tashkil qilish, kredit va moliya tizimlarini takomillashtirish masalalarini hal qilishni kiritish mumkin.

Davlat qishloq xo`jaligida islohotlarni amalga oshirishda, tovar ishlab chiqaruvchilarni qo`llab-quvvatlash va yordam berishda muhim rol o`ynashi kerak. Ayniqsa, investitsiya siyosatini amalga oshirishda, soliq va kredit imtiyozlarini qo`llashda, suv inshootlarini samarali ishlatishda, sanatsiya jarayonlarini amalga oshirishda o`zining aniq rejalarini amalga oshirishi lozim.

Bozor munosabatlarining samarali amal qilishida raqobat muhitining ahamiyati, ayniqsa, katta. Raqobat yo`q joyda iqtisodiy o`sish ham bo`lmaydi. Shu munosabat bilan monopoliyalarga qarshi kurashning aniq va ta`sirchan chora-tadbirlarini ishlab chiqish va hayotga tadbiq etish talab qilinadi.

Ishlab chiqarishga va tadbirkorlikka xizmat qiladigan keng tarmoqli bozor infratuzilmasini barpo etish bo`yicha olib borilayotgan ishlarni nihoyasiga etkazish bozor munosabatlarini rivojlantirishning muhim yo`nalishi hisoblanadi. Ayniqsa, moliya va bank tuzilmalari, ulgurji bozorlar, investitsiya fondlari, lizing va konsalting kompaniyalari, sug`urta tashkilotlari ishining ham samaradorligini oshirish talab qilinmoqda.

Moliya va bank tizimini yanada erkinlashtirishga qaratilgan aniq chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo`lishiga qaramay, mazkur tizimning samaradorligi hanuzgacha talab darajasida emas. Bu sohadagi asosiy muammolardan biri bank tizimi samaradorligini oshirish uchun xususiy banklar tarmog`ini kengaytirish va banklararo raqobatni yanada kuchaytirishdan iboratdir. Xorijiy tadbirkorlar bilan hamkorlikda qo`shma banklar tashkil qilish ham bu yo`nalishdagi muhim vazifalar sirasiga kiradi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada takomillashtirish, uning tizimini qayta ko`rib chiqish, ma`muriy cheklash metodlaridan iqtisodiy boshqarish usullariga o`tishni tezlashtirish zarur. Faqat shu yo`l bilan respublika Jahon savdo tashkilotiga a`zo bo`lishi va uning imkoniyatlari va afzalliklaridan bahramand bo`lishi mumkin.

Bozor munosabatlarini rivojlantirishning eng muhim yo`nalishi, bu - iqtisodiyotni erkinlashtirishdir. Shu munosabat bilan xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning samarali faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan iqtisodiy erkinlik va mustaqillikni yanada kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Ularning faoliyati uchun qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish, bu faoliyatni tartibga solishda faqat bozor mexanizmidan foydalanish bozor iqtisodiyoti tizimining tamoyili hisoblanadi. Korxona va firmalar xo`jalik faoliyatiga davlatning aralashuvini cheklash, xususiy mulkning ishonchli himoyasini ta`minlash chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur.

Davlatning joylardagi hokimiyat va nazorat organlari xususiy biznesni rivojlantirish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarni yaratib berishlari va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatiga behuda aralashmasliklari darkor.

Iqtisodiyotni boshqarishning tashkiliy tuzilmasini bozor munosabatlariga to`la-to`kis javob berishini ta`minlash, ishlab chiqarishni boshqarishning xalqaro standartlarini hisobga olgan holda kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish bugungi kunning dolzarb vazifasi hisoblanadi.

3.2 To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotni modernizatsiya qilishdagi roli

To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar:

– investorga investitsiya kiritilayotgan ob’ekt ustidan nazorat qilish huquqini beruvchi ishlab chiqarishga sarflangan uzoq muddatli xorijiy qo’yilmalarni;

– pirovard maqsadi foyda ko’rinishida daromad olishga qaratilgan tadbirkorlik kapitalining ustuvor shaklini;

– xususiy kapitalga asoslangan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni;

– xorijiy investorning investitsiya kiritilayotgan ob’ekt ustidan to’liq egalik qilishini;

– xorijiy investor tomonidan investitsiya kiritilayotgan ob’ekti ustav kapitalining 10 %dan kam bo’lmagan qismi ustidan nazorat o’rnatishini;

– xorijiy investorning investitsiya kiritilayoggan ob’ektlarni boshqarishda samarali qatnashishini;

– mustahkam iqtisodiy munosabatlarni o’rnatish hamda korxona ustidan nazorat xuquqini qo’lga kiritish maqsadida kapital va resurslarning transchegaraviy harakatini qamrab oladi.

To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning O’zbekistonga kirib kelishi qisqa vaqt ichida mulkchilikning turli shakllarini tashkil topishiga ko’maklashdi, O’zbekiston iqtisodiyotida tarkibiy qayta qurishni, nufuzli tarmoqlarning barpo etilishini ta’minladi. Eng muhimi, O’zbekiston iqtisodiyotining baynalmilallashini va O’zbekistonning xalqaro bozorga o’z mahsulotlarini olib chiqishini va u erda o’z o’rniga ega bo’lishini ta’minladi.

To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi respublikamizda xususiylashtirish jarayonlarini tashkil etish bosqichlari bilan bog’liq bo’ldi. Shu bilan bir qatorda, respublikada iqtisodiy islohotlarning huquqiy poydevorini yaratish ham, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar oqimlari shakllarini belgilab berdi. To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning oqimlari:

– O’zbekiston iqtisodiyotida qo’shma korxonalarning barpo etilishiga asos soldi;

– xorijiy korxonalar barpo etilishiga zamin yaratdi.

Tadqiqotlar ko’rsatishicha, milliy iqtisodiyotning to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish holati ichki bozor hamda eksportning hajmi, tabiiy va mineral resurslar, malakali ishchi kuchi mavjudligi, bozor islohotlarini amalga oshirish sur’atlari, iqtisodiy barqarorlik omillari bilan bog’likdir.

O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning jozibadorligini belgilovchi omillarni besh guruhga bo’lish mumkin:

– bozor omillari (ichki bozor va eksport imkoniyatlari);

– boy tabiiy resurslarning mavjudligi;

– ishlab chiqarish xarajatlari omillari;

– investitsiya muhiti;

– mamlakatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasi.

Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida xorijiy investitsiyalar, ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalar uchun qator imtiyozlar berildi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi «To’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag’batlantirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni ga ko’ra, 2005 yilning 1 iyulidan boshlab to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyat bo’yicha daromad (foyda) solig’i, mulk solig’i, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va hududlarni obodonlashtirish solig’i, ekologiya solig’i, mikrofirma va kichik korxonalar uchun belgilangan yagona soliq to’lashdan, shuningdek, Respublika yo’l jamg’armasiga majburiy ajratmalar to’lashdan ozod etildi. Farmonda belgilanganidek, to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalar hajmi quyidagicha bo’lganda mazkur soliq imtiyozlari beriladi:

– 300 ming AQSh dollaridan 3 million AQSh dollarigacha – 3 yil muddatga;

– 3 million AQSh dollaridan 10 million AQSh dollarigacha – 5 yil muddatga;

– 10 million AQSh dollaridan ortiq bo’lganda – 7 yil muddatga.

Ushbu soliq imtiyozlari quyidagi shartlar asosida qo’llanilishi belgilab qo’yilgan; 1) mazkur korxonalarni ortiqcha ishchi kuchi bo’lgan mintaqalar –Qoraqalpog’iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarda, shuningdek, Navoiy, Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarining qishloq aholi punktlarida joylashtirish; 2) korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi kamida 50 foizni tashkil etishi lozim; 3) ushbu korxonalar davlat ro’yxatidan o’tkazilgandan keyin to’g’ridan-to’g’ri xususiy xorijiy investitsiyalarni kiritish; 4) xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi zamonaviy texnologik uskuna tarzida qo’yish; 5) mazkur imtiyozlarni qo’llanilishi muddati davomida imtiyozlardan olingan daromadni korxonani yanada rivojlantirish maqsadida qayta investitsiyalashga yo’naltirish.

To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar tarkibiga:

– ishlab chiqarish (asosiy va aylanma) fondlari, ularni kengaytirish, qayta qurish va qayta qurollantirishga qo’yiladigan iqtisodiy resurslar;

– ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma xarajatlari (bino va inshootlar, uy-joylar);

– pul qiymatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlar (qimmatli qog’ozlar, patentlar, texnik va texnologik yangiliklar, loyihalar va boshqa intellektual mulk ob’ektlari)ni kiritadi.

To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarning investitsiya faolligi va kuchli raqobat muhiti yaratilishiga ta’siri quyidagilarda namoyon bo’ladi:

– integratsiyalashuvni ta’minlangan holda raqobat muhitini ta’minlaydi, raqobatga undaydi;

– xorij boshqaruv tajribasini qo’llashga undaydi;

– iqtisodiyot sub’ektlaridan investitsiya faolligini talab etadi;

– yangi uskuna, jihoz, zamonaviy texnika, texnologiyani qo’llashga chorlaydi;

– yangi texnika-texnologiya asosida yangi mahsulot ishlab chiqarishni, yangi bozorlarni egallashni nazarda tutadi;

– investitsiya muhitini takomillashtirib borishni talab etadi;

– ishlab chiqarishning modernizatsiya qilinishini ta’minlaydi;

– o’z manfaatlari ustunligini nazarda tutadi;

– ishonch qozonish uchun kuchli rag’batlantirish, imtiyozlar, kafolatlar tizimini talab qiladi;

– xorijdan turli aktivlar kirib kelishi asosida qabul qiluvchi mamlakatda iqtisodiyotni yuksaltiradi, soliq, boj, ijara va boshqa tushumlarning ko’payishini ta’minlaydi.