I bob. Hujayraning hayot sikli. Diffensirovka

Saraton oldi holati — bu chegara holati bo’lib, shish rivojlanib bo’lgan, ammo regress yuz berishi mumkin. Ushbu holatdagi hujayralarning yana bir muhim xususiyati — ularning cheklangan sohada joylashganligidir.

Invaziv saraton. Patogenezning rivojlanishi metastaz paydo bo’lishi, shish o’sgan sohalarda yallig’lanish reaktsiyalari rivojlanishi bilan birga kechadi. Metastazlar olis a’zolarda aniqlansa, kasallikning yakuni yaxshi hisoblanmaydi.

SARATON KASALLIGI YUZAGA KELISHINING SABABI SIFATIDA KANTSEROGENLAR

Saraton yuzaga kelishining asosiy sababi kasallikning xususiyati — bu DNK tuzilishining shikastlanishida yotadi. Uni esa kantserogenlar shikastlaydi. Tabiiyki, insonlarda bunga qarshi mudofaa bor.
Organizm o’zi tiklanishi, kantserogenlar va hatto xatarli o’smalarni yo’q qilish qobiliyatiga ega. Ammo yosh o’tishi bilan organizmning bu vazifasi zaiflashadi. Shuning uchun saraton kasalligiga chalinish xavfi nafaqat organizmning faoliyatiga, balki tushayotgan kantserogenlar soniga ham bog’liq. Shu sababli, organimzga tushadigan kantserogenlar miqdorini kamaytirish saratonning oldini olish imkonini beradi.

Kantserogenlar ta’siri

Turli xil kantserogenler DNK tuzilishiga turlicha ta’sir qiladi. Masalan, fizik shikastlanish ko’p miqdorda erkin radikal hosil qiluvchi kantserogenlar tomonidan yuzaga keladi. Ularga ultrabinafsha va rentgen nurlari kiradi. Shuningdek kimyoviy ta’sir ko’rsatadigan kantserogenlar ham mavjud bo’lib, ular DNK bilan kimyoviy bog’lanishi natijasida uni zararlaydi. Biologik kantserogenlarga viruslar kiradi. Viruslar odatda DNK tarkibiga o’z DNKsini kiritadi va uni shikastlaydi.
Ammo kantserogenlarning ta’sir qilishiga tibbiyotning o’zi ham hissasini qo’shishi mumkin — masalan, ionizatsiyalovchi nurlanishlar, gormon terapiyasi va saraton terapiyasi.


2.2. Genetika fanining maqsad vazifalari.
Tirik organizmlarning ikki xususiyatini – irsiyati va o‘zgaruvchanligini genetika fani o‘rganadi. O‘rganish obektiga ko‘ra biologik fanlar jumlasiga kiradi.
Genetika o‘rganadigan irsiyat va o‘zgaruvchanlik yer yuzidagi olam evolyutsiyasini ta’minlovchi muhim 2 ta omil xisoblanadi. Irsiyat barcha organizmlarga xos bo‘lib ularning oila, avlod, tur va turkum navga xos bo‘lgan xususiyatlarni nasldan – naslga o‘tkazadi. Irsiyat tufayli ota-ona organizmlarining belgisi va xususiyatlarining kelgusi avlod uchun turgun saqlanib qolishi irsiyatning bir tomoni, ikkinchi tomoni organizmlarning ontogenezida ma’lum moddalar almashunuvi harakatlarini va rivojlanish tipini ta’minlashdir.
Hujayraning jinsiy va jinssiz ko‘payishi orqali ota-ona belgi va xususiyatlari kelgusi avlodga beriladi.
Jinsiy ko‘payishda erkak (sperma) va urg‘ochi (tuxum) hujayralar o‘zaro qo‘shilib, urug‘lanish natijasida yangi avlod vujudga keladi. Irsiyatning moddiy negizi jinsiy hujayralarda bo‘lib, avlodlar shu orqali bir-biri bilan bog‘langan bo‘ladi. Jinsiz ko‘payishda ham xuddi shunday bo‘ladi. Har qanday organizmning belgi va xususiyatlari indivudial rivojlanish jarayonida tashqi muxit ta’sirida shakllanadi.
Har bir organizmning rivojlanishi uning irsiyati bilan bog‘langan. Shunday bo‘lmaganida edi bir turdan ikkinchi bir tur vujudga kelmasdi.
Irsiyatning moddiy negizi – har bir hujayraning, qiz hujayraga taqsimlanish xususiyatiga ega bo‘lishidir. Bunda asosiy rolni hujayra yadrosidagi xromosomalar o‘ynaydi.
Xromosoma grekcha so‘z bo‘lib “xromos—bo‘yoq, rang, soma- tana” degan ma’noni bildiradi. Xromosoma o‘z nusxasini hosil qilish xususiyatiga ega bo‘lib, hujayra bo‘linganda xromosomaning bu nus’halari uzunasiga ikkiga bo‘linadi.
O‘zgaruvchanlik har bir organizmning ikkinchi xossasi bo‘lib avlodlarning bir yoki bir qancha belgilari bilan o‘z ajdodlaridan farq qilishdir. Bunday qaraganda o‘zgaruvchanlik irsiyatga teskari ko‘rinsada, u ham aslida tirik organizmga xos xususiyatdir. Organizmlar rivojlanish sharoitiga qarab o‘zgaradi.
O‘zgaruvchanlikning o‘zi bir necha xil bo‘ladi. Ota-onada bo‘lmagan va uzoq ajdodlarda bo‘lmagan belgi va xususiyatlarni paydo qiladi. Organizmlarning belgi xususiyatlarining o‘zgarishi tashqi sharoit bilan birga bir qancha genlarning o‘zgarishiga ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday o‘zgaruvchanlik mutatsiya deyiladi. Mutatsiya tasodif yuzaga keladigan sifat o‘zgarishidir.
Bundan tashqari kombinatsion o‘zgaruvchanlik ham mavjud. Bu odatda chatishtirish yo‘li bilan, har xil genlarning birikishi natijasida hosil bo‘lib organizm belgilarining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Misol: Sersut sigirni sergo‘sht buqa bilan chatishtirishda ona va ota belgilarining o‘tishi, ikki xil rangga mansub gulni chatishtirish natijasida boshqa bir xil belgilar olish, tik turadigan bug‘doy navini, ser hosil yotib qolishga moyil nav bilan chatishtirish va xokozo. Bu belgilar keyingi avlodlarga o‘tadi. Individual rivojlanish jarayonida organizmlarning morfologik, fiziologik, biokimyoviy xususiyatlari o‘zgarishi mumkin. Buni ontogenetik yoki fenotipik o‘zgaruvchanlik deyiladi. Bu ham irsiyatga bog‘liq bo‘ladi.
Tashqi sharoit ta’sirida har qanday organizm rivojlanib boradi. Rivojlanish sharoitining farqi genlar ta’sirining yuzaga chiqishini ham o‘zgartiradi. Rivojlanish sharoitining o‘zgarishi natijasida genlar ta’sirining yuzaga chiqishida sodir bo‘ladigan o‘zgaruvchanlik modifikatsion o‘zgaruvchanlik deyiladi. Modifikatsion o‘zgaruvchanlikda genlar o‘zgarmaydi. Shuning uchun ham bunday o‘zgarishlar keyingi avlodlarga berilmaydi. Irsiyat tufayli nafaqat avlodlar o‘rtasidagi o‘xshashlik emas, balki o‘zgaruvchanlik ham bir qator bo‘g‘inlarda saqlanib qoladi.
Xulosa qilib aytganda bizga tirik organizmga xos bo‘lgan bir-biriga teskari va bir-biriga bog‘liq bo‘lgan jarayonlarlarni, ya’ni irsiyat va o‘zgaruvchanlikni o‘rganish genetika fanining bosh mavzusi hisoblanadi.
Zamonaviy genetika fani irsiyat va o‘zgaruvchanlikni tirik tabiatning molekulyar xromosoma, hujayra, tirik mavjudot va populyatsiya darajasida o‘rganadi. Tekshirish usullari va manbalarning har xilligi uning bir qancha bo‘limlarini yuzaga keltirdi. Masalan: populyatsion genetika, matematik genetika, sitogenetika, o‘simlik, hayvon va odam genetikasi, mikroorganizmlar genetikasi kabilardir.
Har qanday organizmning irsiyat va o‘zgaruvchanligini o‘rganishda genetik tahlil usuli asosiy hisoblanadi. Uni o‘zi bir qancha tekshirish usullarini o‘z ichiga oladi.
Chatishtirish natijasida olingan duragayning keyingi bir qancha bo‘g‘inlariga ota-onaning ba’zi bir belgilarining berilishi, genlarning o‘zgartirishi va birikishi (kombinatsiyasi) gibridologik tahlilning asosiy usuli hisoblanadi.
Irsiyatning moddiy asosi Sitologik usul asosida o‘rganiladi. Bu usul irsiyatning anatomiyasini o‘rganishga xizmat qiladi. Hujayra tuzilishi har xil mikroskop orqali o‘rganiladi. Shu bilan birga irsiyatning asosini o‘rganishda sitokimyoviy, biokimyoviy, biofizikaviy fiziologik usullar qo‘llaniladi.
Sitologik va gibridologik tahlil usullarini birga qo‘shib o‘rganish mustaqil sitogenetik usulini tashkil etadi.
Fenogenetik yoki ontogenetik usul yordamida organizmlarning individual rivojlanish davrida genlar ta’siri natijasida ularda yangi belgilar paydo bo‘lishi, yuzaga chiqishi o‘rganiladi. Bu usulda genning ta’siri har xil bo‘ladi. Masalan: bir hujayra yadrosini ikkinchi hujayraga ko‘chirish, irsiy jihatdan har xil bo‘lgan to‘qimalar payvandlash kabilar o‘rganiladi.
Keyingi vaqtlarda organizmlarning xo‘jalik uchun qimmatli miqdoriy belgilarining irsiylanishini o‘rganishda matematik usuldan foydalanmoqda.
Hozirgi zamon genetika fanning asosiy vazifasi irsiy va o‘zgaruvchanlik bilan bog‘liq bo‘lgan nazariy masalalarni o‘rganish bilan birga qishloq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan masalalarni ham o‘rganishdir.
Genetika—seleksiya va urug‘chilikning nazariy asosi xisoblanadi.
Seleksiyada tur va navlarni, avlod va ajdodni o‘zaro chatishtirish geografik, sistematik yo‘nalishda bo‘ladi. Umuman bir biridan juda uzoq turlarni chatishtirishda qiyinchilik katta bo‘lib, olingan duragaylar ko‘p hollarda naslsiz bo‘lib chiqadi.
Har tomonlama va puxta-pishiq mutantlar seleksiyaning oltin fondi hisoblanadi.Ikki asr davomida genetikaning paydo bo'lishi (1900) biologiya fanini ilgari surgan holda tayyorlangan. XIX asr U ikkita ajoyib kashfiyot tufayli biologiya tarixiga kirdi: M. Shlleden va T. Svanny (1838) va CH. Darvin (1859) tomonidan evolyutsion ta'limot. Ikkala kashfiyot genetika shakllanishida hal qiluvchi rol o'ynadi. Barcha tirik mavjudotlarning asosiy tarkibiy va funktsional birligi tomonidan hujayrani e'lon qilgan hujayra nazariyasi o'z tuzilmasini o'rganishga bo'lgan qiziqish uyg'otdi, ular xromosomaning ochilishiga va uyali aloqa jarayonining tavsifiga olib keldi. O'z navbatida, ch. Darvin, keyinchalik genetika va o'zgaruvchanlikning mavzusida bo'lgan tirik organizmlarning muhim xususiyatlariga murojaat qildi. XIX asr oxiridagi nazariya ham. Hujayralarda bo'lishi kerak bo'lgan ushbu xususiyatlarning moddiy tashuvchilarining mavjudligi haqidagi g'oyasini birlashtirdi. Yigirmanchi asr boshlariga qadar. Hiriyot mexanizmlari haqidagi barcha farazlar sof spekulyativ edi. Shunday qilib, Pangenezis, ch. (1868) nazariyasiga ko'ra, eng kichik zarralar ajratilgan - qon oqimida aylanib chiqadi va jinsiy oqarkalarga aylanadigan gemmos. Jins hujayralarining aralashmasidan keyin, yangi organizmni rivojlantirish paytida bir xil turdagi hujayra har bir gemuladan hosil bo'ladi, uning barcha xususiyatlari, shu jumladan hayot davomida ota-onalar tomonidan sotib olingan. Darvin sharhining ildizlari, Ota-onalar tomonidan taniqli yunon faylasuflari, shu jumladan Gipokratik faylasuflarning tabiiy falsafasida, shu jumladan Gipokratik faylasuflarning tabiiy falsafasida, shu jumladan Gipokratik faylasuflarning tabiiy falsafasida, shu jumladan Gipokratik faylasuflarning tabiiy falsafasida.Genetika jonli organizmlardagi nasldorlik va turlanishni oʻrganuvchi fandir. Hayvon va oʻsimliklarning baʼzi xususiyatlari nasldan naslga oʻtishi mumkinligi ibtidoiy jamiyat davridayoq maʼlum edi va bu bilimdan chorvachilik va dehqonchilikda tanlanma koʻpaytirish orqali qoʻllanilar edi. Biroq, zamonaviy genetika nasldorlik mexanizmlarini tushunadigan fan sifatida Gregor Mendel (19-asr) mehnatlaridan keyingina rivojlana boshladi.Mendel nasldorlik mustaqil funkciyalarga ega fundamental diskret jarayon ekanligini kashf etdi. Nasldorlikning ushbu asosiy birliklari hozirda „genlar“ deb ataladi. Organizm hujayralarida genlar jisman DNK molekulalarida joylashgan boʻlib, oʻzida hujayra komponentlarini qurish va boshqarish uchun kerakli axborot tashiydi. Genetika organizmning koʻrinishi va hatti-harakatini belgilashda katta rol oʻynasa ham, umumiy natija nafaqat genlarga, balki organizmni oʻrab tugan atrof-muhitga ham bogʻliq boʻladi. Masalan, inson boʻyini faqatgina genlar emas, balki uning bolaligida olgan ozuqa va sogʻligʻi ham belgilaydi. Genetikaning asosiy vazifasi irsiyatning moddiy asoslari hisoblanadigan xromosoma, genlar va nuklein kislotalar (DNK, RNK) tuzilishi hamda funksiyalarini tadqiq qilish orqali organizmlar belgi va xususiyatlarining rivojlanishi va kelgusi avlodlarga oʻtishini ochib berishdan iborat. Har xil fizik va kimyoviy omillar taʼsirida organizmlarda irsiy oʻzgaruvchanlikning paydo boʻlishi va uning organizmlar evolyutsiyasidagi ahamiyatini tadqiq qilish ham genetikaning vazifalari qatoriga kiradi. Madaniy oʻsimliklarning serhosil navlari, hayvonlar va mikroorganizmlarning mahsuldor zotlari va shtammlarini yaratish; irsiy kasalliklarning paydo boʻlish sabablarini oʻrganish asosida ularning oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqish; ekologik muhitning irsiyatga salbiy taʼsir etuvchi omillarini oʻrgaiib, genofondni saqlab qolishni genetik jihatdan asoslab berish genetika tadqiqotlarining amaliy muammolarini ifodalaydi.