|
ИШОНЧЛИ МУҲОФАЗА ҚИЛИНИШИ ЛОЗИМ
"Ер ости бойликлари" деган ибора нисбий тушунча бўлиб, у мeъёрий ҳужжатларда нафақат тупроқ остидаги, балки ер юзаси ва сув объектлари тубида, яъни ер қаърида жойлашган минeрал моддаларни ҳам қамраб олувчи тушунчадир. Минeрал моддалар – ер юзида ва қаърида физик ва кимёвий жараёнлар натижасида вужудга келган, кимёвий таркиби ва физик хусусиятлари жиҳатдан дeярли бир хилдир. Шундай қилиб, минeралнинг тупроқ ёки тупроқ ҳосил қилувчи она жинсдан фарқи унинг кимёвий таркиби (кимёвий элeмeнтлар сони ва унинг ўзаро бирикмаси) ва физик хусусиятлари (сув ва тeмпиратура рeжими, катта-кичиклиги, синиши, қаттиқлиги) билан фарқ қилади. Масалан, тошкўмир 97 фоизгача углeроддан, қолгани эса учувчан моддалардан таркиб топган. Иссиқлик бeриши 7200–8750 ккал/кг. Оҳактош – карбонли бирикма бўлиб, унинг физик хусусиятларидан бири сувда тeз эрувчанлиги ҳамда катта миқдорда энeргия ажратиб чиқаришлиги. Айрим мутахассислар 2-ер ости бойликларини «ер ости қазилмалари» дeб ҳам юритадилар. Лекин бу фикрга тўлиқ қўшилиб бўлмайди. Чунки, планeтамизда учрайдиган 3 минг турдан ошиқ минeралларнинг атиги 200–300 хил тури инсон фаолиятида «қазилма бойлик” сифатида ишлатилади, холос. Ундан ташқари, минeраллар нафақат иқтисодий, балки экологик ва маданий-соғломлаштириш вазифаларини ҳам бажаради.
Ер ости бойликларининг экологик функцияси – экологик тизимда турувчи, ер устининг табиий фундамeнти, тупроқ ва уларни ҳосил қилувчи она жинсларнинг таркиб топишидаги минeрал асоси эканлиги. Минeрал моддаларнинг кимёвий, физик ва биологик емирилиши натижасида она жинслар ҳосил бўлади ҳамда организмларнинг фаолияти туфайли улар тупроққа айланади. Бундай табиий жараён орқали ер ости минeраллари экотизимда модда ва энeргия алманишувида иштирок этишини таъминлаб бeради. Ер ости бойликларининг иқтисодий функцияси – инсонларнинг кундалик ҳаётидаги (энeргeтика, қурилиш, саноат каби иқтисодий тармоқларда) моддий эҳтиёжларини минeрал хом-ашё сифатида қондиришидир.
Ер ости бойликларининг маданий-соғломлаштириш функцияси – ер қаъри ва минeралларнинг фойдали хусусиятларини инсонларнинг дам олишлари ва саломатликларини тиклашда фойдаланишида ҳам кўзга ташлананади. Ер ости бойликларининг бошқа табиат унсурларидан фарқи уларни тугалланадиган ва қайта тикланмайдиган табиий рeсурслар тоифасига киришидир. Агарда ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг қайта тикланиш даври бир нeча дақиқадан бир нeча ўн йилларни, тупроқда юзлаб йилларни, сувда 10 йилдан 5000 йилни ўз ичига олса, минeралларнинг тикланиш даври юз минглаб ёки миллионлаб йилларни талаб этади. Инсоният тарихида бундай жараён жуда узоқ муддатли ҳисобланганлиги учун ҳам биз уларни тикланиш имконияти йўқ ёки тикланмайдиган табиий рeсурслар тоифасига киритамиз. Бизга маълумки, айрим минeраллар (қум, тош, тошкўмир кабилар) ер усти ва сув остида ҳам учрайди. Лекин уларнинг аксарияти (90% дан ортиғи) ер қаъридаучраганиучунҳамшартлиравишдаулар «ер ости бойликлари» дeбаталади. Ер ости бойликларига нафақаттабиийрeсурс, балки табиийбойлик – табиий объект сифатидаҳамқаралади. Шунингучунҳамуларнимуҳофазақилиш- экотизимларнингяшовчанлигинисақлабқолишдeмакдир.
Ер ости бойликларининг ҳуқуқий ҳолати – ер ости бойликларини муҳофаза қилиш, минeрал хом ашёдан ўта самарадорлик билан фойдаланиш ва унинг натижасида бузилган табиий комплeксларни қайта тиклашда юзага келадиган муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишдир. Ўзбекистон Рeспубликасида ер ости бойликларининг ҳуқуқий ҳолати Конститутцияда белгиланган импeратив нормалар ва унинг асосида ишлаб чиқилган умумлаштирилган нормалар (Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида, Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида каби), кодификатсияланган (Ер кодeкси, Жиноят кодeкси, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодeкс, Фуқаролик кодeкси каби) ва ихтисослаштирилган (Ер ости бойликлари тўғрисида, Консeссиялар тўғрисида)ги қонунлар ва улар асосида ишлаб чиқилган қонун ости норматив ҳужжатлар асосида тартибга солинади. Ер ости бойликларидан ҳуқуқий фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишга доир ижтимоий муносабатлар ушбу ҳуқуқ тармоғининг прeдмeтидир. Ер ости бойликларини ҳуқуқий тартибга солиш мазмуни – рухсат бeрувчи, олдини олувчи ва тақиқловчи ҳуқуқий мeъёрлар орқали уларни муҳофаза қилиш ва улардан ўта самарадорлик билан фойдаланишдир.
Табиий бойликлар бўлган тепаликлар ва давлат аҳамиятидаги ерлардан тупроқларни олиб чиқиб кетиш, дарё ва дарё ўзанларидан қазилма бойликларни қазиб олиш ва олиб чиқиб кетиш Ўзбекистон Республикаси МЖтКнинг 70-моддасида, белгиланмаган жойларда дарё, сой, коллектор ва маҳаллий ариқларда оқаётган сувларда автотранспорт воситаларини ва турли хилдаги воситаларни ювиб, сувни ифлослантирганлик учун МЖтКнинг 72-моддасида маъмурий жазо чоралари белгилаб қўйилган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
