I bob. Cho‘qon valixonov – markaziy osiyo tadqiqotchisi

Aleksandr Nikolayevich Pipin tomonidan qoldirilgan ma’lumotlar. “Cho‘qon Chingizovich Valixonov haqida”. Qirg'iz Cho‘qon Valixonovning tarjimai holi qiziq hodisa, ya’ni u – osiyolik va yevropaliklarning o‘ziga xos kombinatsiyasidir. Valixonovning tug‘ilishi qirg‘iz zodagonlariga mansub bo‘lib, o‘zlarini Chingizxon avlodlari (1830-yillarning ikkinchi yarmida tug‘ilgan) * 1 deb hisoblaydigan "oq suyak" 1 , oxirgi -qirg'iz xoni Valining nabirasi va ulug'i edi. xon Ablayning nabirasi, uning ostida; Qirgʻizlarning oʻrta qoʻshini Rossiya fuqaroligiga kirgan va Qirgʻiz choʻlida, Qushmurun traktida ( ¬Tobolsk viloyati, Petropavlovskdan janubi-gʻarbda) tugʻilgan. Uning musulmon nomi * Muhammad-Hanafiya; Cho‘qon — ko‘cha nomi. da oʻqigan. Omsk kadet korpusi, qirqinchi yillarda otasi o'qigan harbiy kazak maktabidan o'zgartirildi. Cho‘qon rus tilini bir og‘iz ham bilmay korpusga kirdi va 1853 yilda ofitser lavozimidan ozod qilindi (tengdoshlaridan bir yil oldin, chunki u chet ellik bo‘lgani uchun maxsus harbiy fanlarni tinglashga haqqi yo‘q edi ¬). U o'sha paytdagi G'arbiy Sibir general- gubernatori Gasfortning ad'yutanti etib tayinlangan . ¬Cho‘qonning rivojlanishiga, ¬avvalo, o‘z iste’dodi, ayniqsa, -o‘sha paytdagi Omsk jamiyatining bir qancha o‘qimishli kishilari (Gutkovskiy, Kapustin, marhum S. Ya. Kapustin) ning chet ellik sifatida unga alohida e’tibor bergani yordam bergan. * do'st), bu erda u bitta sifatida qabul qilindi. Gutkovskiy Sibir qirgʻizlari viloyatini boshqaruvchi gubernatorning oʻrinbosari etib tayinlangandan soʻng, u Choʻqon bilan yanada yaqinroq boʻlib, unga qirgʻizlar 1 boshqaruvi boʻyicha eslatmalarni tuzishni topshiradi .
O'sha yillarda G'arbiy Sibirda bo'lgan P. P. Semenov Cho'qonga kamdan-kam uchraydigan hodisa sifatida qiziqqan, uning bilimi va Turkiston haqidagi adabiyotdagi bilimdonligidan hayratda qolgan. ValAGxanovning nekrologida ( P.P. Semenovning maʼruzalari asosida tuzilgan) 1858 yilda (Gʻarbiy Sibir hukumati tomonidan Sharqiy Turkistonda davom etayotgan tartibsizliklar va qoʻzgʻolonlar munosabati bilan ) “ ¬Qashgʻarga ishonchli odam yuborish zarurligi eʼtirof etildi. ¬.ch mintaqaning mavqei haqida ishonchli ma'lumotlar o'rnida olish va: O'rta Osiyoning bu qismlaridagi savdo yo'llarini imkon qadar o'rganish. Buyruq xavfli edi va uni bajarish uchun "katta qat'iyatli, kuzatuvchan aqlli va shu bilan birga tatar tilini va sharqona texnikani biladigan odam kerak edi, chunki Osiyo libosida yashirinib yurish kerak edi. Bu shartlarning barchasiga Valixonovdan ko'ra ko'proq mos keladigan odamni topish mumkin emas edi . ¬1858 yil iyun oyida u Semipalatinsklik boy sart savdogarning karvonida sayohatga chiqdi ¬, go'yoki bir vaqtlar Qashg'arda yashab, Rossiyaga ko'chib kelgan yosh sart Olim nomini oldi. Valixonov sochini oldirib, osiyocha kiyinib, Semipalatinskdan kelgan karvon bilan yo‘lga chiqdi. Karvon Qashqarga eson-omon yetib keldi va 1859 yilning bahorida hozirgi Verniy shahriga qaytib keldi. Nekroloqda biz o'qiymiz: “Bu sayohat geografik jasorat edi. Marko Polo davridan buyon Qashqarga birorta ¬yevropalik tashrif buyurmagan, mana shu toroda o‘ldirilgan baxtsiz Adolf Shlagintveytdan boshqa. Cho‘qonni Olim* 2ning (uning ismi bilan atalgan) qarindoshlari asrab olishgan, undan xursand bo‘lishgan, qaytgan sharafiga ziyofatlar uyushtirilgan; qarindosh-urug‘lar go‘zal kelin topib, Cho‘qonga uylanishdi (mahalliy odat bo‘yicha, shaharda bo‘lgan muddatga ¬).
Bu vaqtda Qoshg‘ar o‘lkasida endigina inqilob sodir bo‘lgan, bu inqilobni qo‘zg‘olonchi Yoqub-bek 2 amalga oshirgan va pogrom izlari hamon ko‘rinib turardi. Valixonov Qashqar maydonida inson boshi piramidasini ko‘rgan va aholi ular orasida Shlagintveyt boshlig‘i ham borligini aytishgan. Nihoyat, Qashg‘ar ma’muriyatiga Olim niqobi ostida bir rus zobiti yashiringanligi haqida xabar yetib keldi, ammo bu xabar juda kech keldi: karvon allaqachon Rossiyaga qaytayotgan edi. Qashg‘ardan quvg‘in yuborildi, ammo karvonga yetib olishga ulgurmadi — u Rossiya chegarasini kesib o‘tdi.
Cho‘qonning sog‘lig‘iga kadetlar korpusining tosh devoridagi hayot ham yomon ta’sir qilgan bo‘lsa kerak. Har yozda uni ¬o‘z yurtiga, dashtga jo‘natishsa-da, ammo bu safarlarda ¬qishda tanasining yo‘qotganini to‘ldirolmadi. Qashqar ekspeditsiyasining oxirida ¬uni Peterburgga chaqirishdi, ammo iqlim va poytaxt hayoti uning sog'lig'ini yanada yomonlashtirdi: u iste'mol alomatlarini ko'rsatdi va shifokorlar uni keyingi yili dashtga jo'natishdi. Keyinchalik u dashtda (Ko'kchetav tumanida) yashab, qishlash uchun Omskga jo'nab ketdi. General Chernyaev -Toshkentga qarshi birinchi yurishni boshlaganida, Valixonovni kampaniyada qatnashishga taklif qilishdi, lekin u urush manzaralariga chiday olmadi va, shekilli, general Chernyaevning biznes yuritish haqidagi qarashlarida hali ham rozi bo'lmagan va ms . Verniyga sayohat. Uning kasalligi og'irlashib, ¬1864 yilda Qirg'iz ovulida (Ko'lja o'lkasi bilan chegarada) 31 3 yoshida vafot etdi . '
42 Olimbay ham shunday qildi.
Valixonovning bosma asarlari koʻp emas edi, ular Geografiya jamiyati nashrlarida oʻz oʻrnini topdi: “Ocherklar .
Jungriya” (“Eslatmalar”da, 1861, I –II kitoblar), “1858-1859 yillarda Xitoyning Nan -JIy viloyatining Oltishar davlati yoki olti sharqiy shaharlari Malaya Buxarinda”. (o'sha yerda, III kitob); 1868 yil uchun "Geografiya jamiyati materiallari" da ( IV jild r . va boshqalar. 2) Valixonovning Qashqarga qilgan sayohati haqida xabar e'lon qilindi 3 .
Ammo Valixonov tomonidan to'plangan hamma narsa bosilgan edi. Uning qo'lyozmalari izsiz g'oyib bo'ldi 4 . “O‘rta Osiyo tarixi, etnografiyasi va geografiyasiga oid materiallar to‘plami uchun ¬, – deyiladi nekroloqda, – Valixonov na mehnatini, na xayr-ehsonini ayamadi: u urf-odatlar, rivoyatlar va rivoyatlarni diqqat bilan yozib oldi.
o'z ¬xalqining ¬she'rlari ¬; Rossiya". Valixonovni yaqindan tanigan kishilarning qo‘shimcha qilishicha, o‘zining ruhiy hamdardligi va yo‘nalishi jihatidan Valixonov rus g‘arbparast bo‘lgan: u Rossiyani chin dildan sevgan, uning kamchiliklarini ko‘rgan, eng yaxshi odamlar bilan birga uning -yangilanishini qizg‘in orzu qilgan. U oltmishinchi yillarning harakatini yaxshi ko'rardi. Diniy jihatdan u erkin fikrli edi, lekin ¬o'z xalqi bilan aloqani uzmaslik uchun musulmon bo'lib qoldi ¬.

[Ch. VALIXONOV PETERSBURGDA]

Biz e'lon qilgan e'tiqod erkinligidan foydalanishimiz uchun Nevskiy prospekti, [undagi mavjud] ma'lumotlarga ko'ra, bizga boshqa dinlarning bir nechta cherkovlarini berishga harakat qilingan ko'p qabilaviy Peterburgda, Peterburgda biz kamdan-kam uchraydi; Bu erda ulardan beshtasi bor. Ular umumiy Yevropa harbiy formalarida yurishadi ¬va faqat bir kishi bundan mustasno, o'zlarining mavjudligini hech qanday tarzda e'lon qilmaydilar ¬. Bu hali juda yosh otliq ofitser* unvoniga ko‘ra shtab kapitan, tug‘ilishi bo‘yicha Avliyo Vladimir kavaleri, tug‘ilishi sulton, ismi Cho‘qon, otasining ismi Chingizovich, familiyasi Valixonov (bobosi Xon Valiydan) bo‘lib ko‘rinadi. , Sultonning kelib chiqishi bo'yicha). Sibir qirgʻizlaridan Gʻ.Valixonov Qashgʻarga sayohat qilgan va shu qishda Geografiya jamiyati majlislarining birida ¬mustaqil bilim va chinakam insonparvar qarashlarga toʻla 1 parchani oʻqib bergan.

[CHOQON VALIXONOV VA UNING GEOLOGIK TO'PLAMASI ] 1

1858 va 1859 yillarda Valixonov savdo karvoni bilan savdogar niqobi ostida ¬birinchi marta Verniy va Leyk shahridan boshlab butun Tyan-Shan tizimini bosib o'tdi. Issiqkoʻl Zauku dovoni orqali oʻtgan
ko'l Qashqardagi Chotirko‘l 1 .
G'.Valixonov o'z sayohatining barcha natijalarini e'lon qilishga ulgurmadi ¬; u faqat bir nechta maqolalarni nashr etdi, ammo ular muhim ilmiy qiziqish uyg'otadi va muallifning keng ta'limi va noyob kuzatuv vakolatlarini qoralaydi; Kelib chiqishi bo'yicha u qirg'iz ona tillarini mukammal bilgan va, albatta ¬, hammadan ko'ra yaxshiroq, mahalliy aholidan eng xilma-xil va to'liq ma'lumotlarni to'plashi mumkin edi , shuning uchun ¬uning natijalari juda samarali bo'lishiga shubha yo'q. ¬Qashqardan qaytganidan keyin ham o‘lmadi. Uning bir nechta maqolalari bor, ulardan ikkitasi oxirgisi P. P. Semenov vafotidan deyarli 10 yil o'tgach nashr etilgan. Ulardan birinchisi geografikdan ko'ra ko'proq tarixiy qiziqish uyg'otadi va shuning uchun ularning barcha ahamiyati bilan biz ular haqida to'xtalmaymiz; Biz faqat shuni ta'kidlaymizki, Tyan-Shanni Zauku yoki Djuku dovonidan o'tib, shuning uchun Semenov yo'lini davom ettirib, u "yo'lda uchragan toshlar to'plamini yig'di; Shuningdek, Yarkend yaqinidagi Mirjay togʻlarida va Qoraqash daryosidan qazib olingan nefrit parchalari, Keriya daryosidan boʻlor jasperlari, marmar, billur, qum oltinlari. Afsuski, bu nodir kolleksiya qayerdadir 3 marta qayta ishlanmasdan yo‘qolib ketdi, hech bo‘lmaganda uni qidirishim besamar ketdi.
Valixonov Oltisharga ta’rif berar ekan, janob Valixonov, darvoqe, turli xil mineral mahsulotlarning topilganligi haqida qisqacha ma’lumot beradi, garchi ular hali juda oz o‘rganilgan bo‘lsa-da, shunga qaramay ¬, Keriya qishlog‘ida oltin shu darajada yuvilib ketgani ma’lum. aholi o'z soliqlarini (Xitoyga) to'laydi va uni xususiy qo'llarga sotish imkoniyatiga ega. Har yili Xo‘tandan saroyga 80 langacha tilla jo‘natiladi. Lekin, ayniqsa, juda koʻp oltin, lapis lazuli, firuza va yoqutlar bilan ¬birga Pomir, Qorategin va Bolordan olib kelinadi.

[SAYATLARNING AHAMIYATI HAQIDA H; H; VALIXONOV

QASHGARGA]
Tyan-Shanning bizga eng yaqin qismlarini oʻrganishga yoʻl ochildi.
1858 yilda rus zobiti Cho‘qon Chingizovich Valixonov o‘zining milliy qirg‘iz ¬libosida savdo karvoni bilan Zaukinskiy dovoni orqali Toshkent 1 ga yo‘l oldi va u yerda ko‘plab qiziqarli ilmiy, ham etnografik, ham statistik ma’lumotlarni to‘pladi, ular Sankt-Peterburgga yetib kelgach Sankt-Peterburgda u ¬P. P. Semenov rahbarligida katta tirishqoqlik bilan rivojlanib, kasallikka qadar, keyin esa bevaqt o'limga qadar qiziqarli ilmiy ishini to'xtatdi.
Oʻrta Oʻrda sultonlaridan birining oʻgʻli Choʻqon Chingizovich Valixonov ¬Chingizxoniylar oilasidan mashhur Ablayxonning oʻgʻli Xon Valiyaning nabirasi edi. U Omsk kadet korpusida tarbiyalangan va ofitser darajasiga koʻtarilishida ¬oʻzining ajoyib isteʼdodi bilan 1856-1857 yillarda Sibirda uchrashgan P. P. Semenovning alohida eʼtiborini tortgan; P.P.Semenov general-gubernator G.X.Gasfortga Ch.Ch.ning taraqqiyoti va Rossiya uchun qimmatli, ¬nafaqat Qashqarning, balki butun Oltisharning hozirgi ahvoli toʻgʻrisida maʼlumot toʻplash va uning sabablarini tushuntirish qobiliyatini taʼkidladi. o'sha paytda Rossiya chegaralarida aks-sado topgan Sharqiy Turkistonda sodir bo'lgan muammolar. Bunday ma'lumotlar dasturi Omskda qirg'iz dashtlarining tajribali biluvchisi P. P. Semyonov, ¬polkovnik K. K. Gutkovskiy bilan birgalikda tuzilgan. Sibir harbiy okrugi qoʻshinlari qoʻmondoni G. X. Gasfort ¬birinchi qulay fursatdan foydalanib, Choʻqon Valixonovni Qashgʻarga joʻnatadi va u yerga savdogarlar ¬karvoni bilan eson-omon yetib boradi (u oʻz qarindoshi nomida edi). 1858-yilda Zaukinskiy dovoni orqali. Bu yerda Choʻqon Valixonov butun Oltisharning ahvoli toʻgʻrisida qimmatli materiallar toʻplashga muvaffaq boʻldi va darvoqe, doʻzaxning oʻlim sabablari va sharoitlarini birinchi marta bilib oldi. Schlagitveit. Shlagintveyt Qashg‘arga, afsuski, ¬Sharqiy Turkistondagi xalq qo‘zg‘oloni boshlig‘iga aylangan ochko‘z Xoja Valixon tyure uning tasodifiy va bundan tashqari, qisqa muddatli hukmdoriga aylangan bir paytda keldi. -O'sha paytda Xitoy qo'shinlari tomonidan qamal qilingan Qashg'ar aholisi Ferengning kelganidan xursand bo'lishdi.

Cho‘qon Qashqardan (Ko‘kchstay viloyati mu:n * ts) olib kelgan guldon.

(chet ellik) o‘zini (ya’ni Shlagintvoit) ¬himoya qilishda maslahat bilan yordam bera olishiga ishonib, uni doim shafqatsiz va qonxo‘r bo‘lgan Xoja Valixoyu huzuriga yetaklab, afsuski, o‘sha paytda hashardan aqldan ozgan edi. . Xoja Shlagintveytdan oʻz hujjatlarini talab qilib, ularni faqat Bombeydan yuborilgan Qoʻqon xoniga topshirishim mumkin, deb javob berganida, Xojaning gʻazabi shu qadar gʻazablandiki, u begonani zudlik bilan qatl qilishni buyurdi. Qatl shahar tashqarisida amalga ¬oshirildi, u erda jallodlar Shlagintveytni masjid bilan yangi maydon orqali sudrab olib borishdi. Guvohlar, jumladan, Cho‘qon Valixonov mahalliy odat bo‘yicha musulmon sifatida o‘ziga xotini qilib olgan qashg‘arlik ayolning aytishicha, uning yonidan qatl qilinadigan joyga olib borgan notanish odam ancha bo‘yli kiyingan edi. mahalliy ¬kiyim-kechak, lekin uning boshi ochiq edi va uning uzun sochlari shamolda hilpirab turardi. Kesilgan bosh jahannam. Shlagintveyta Valixon-tyur o'zi qatl qilgan odamlarning boshidan qurishni buyurgan piramidaning tepasiga qo'yildi . ¬Bularning barchasi 1857 yilning avgustida sodir bo‘ldi. Ammo bundan ko‘p o‘tmay, Qashqar xalqi va qo‘shinlari Xoja Valixning qonxo‘r mayllariga bardosh berib bo‘lmasligiga amin bo‘ldilar... Valixon tyure Qo‘qonga qochib ketdi va xitoylar yana o‘z qo‘liga o‘tdilar. isyonkor mamlakat, o'z hukmronligini bir qator qatl va dahshatli shafqatsizliklar bilan belgilab berdi. Cho‘qon Valixonov Qoshg‘arda 5 oyga yaqin bo‘lganidan so‘ng ¬1859-yilning aprelida juda ko‘p qiziqarli ma’lumotlar bilan Vernoyega qaytib keldi va 1860-yilda Peterburgga yetib keldi va u yerda Geografik a’zolikka saylanib, geografiya bo‘yicha keng materiallar to‘pladi. , etnografiya va qirgʻiz dashtlari tarixini oʻrgangan va u -oʻz maʼlumotlarini Sankt-Peterburg universitetida maʼruzalarni tinglash orqali toʻldirishga harakat qilgan. Fransuz va nemis tillarini o'rgangan Valixonov -O'rta Osiyo bilan bog'liq barcha narsada ajoyib bilimga ega bo'ldi. Valixonovning “Jungariya ocherklari” va “Oltishar davlati haqida” nomli ajoyib maqolalari “ ¬Imi gʻichirlagani uchun. rus geogr. jamiyat” 1861 yil uchun, lekin, afsuski ¬, Valixonovning yomon sog'lig'i Sankt-Peterburg iqlimiga chiday olmadi; 1863-yilda 2 vataniga qaytishga majbur boʻldi, u yerda 1865-yilda isteʼmoldan vafot etdi.Qashgʻarga qilgan sayohatining yakuni baron F.R.Osten-Saken tomonidan 1868-yilda Jamiyatning “Izvestiya”sida chop etilgan.

CHOQAN CHINGISOVICH VALIXONOV

(1835 yilda tug'ilgan, 1866 yilda vafot etgan
Madaniyatsiz irqlar muhitidan kelib, rus maktabida ta'lim olgan, rus ta'limini sharmanda qilgan xorijliklar soni juda oz; Bu nodir istisnolar orasida o‘z nomini rus yozuvchilari ro‘yxatiga kiritgan birinchi qirg‘iz Cho‘qon Valixonov ham bor. U Oʻrta qirgʻiz qoʻshinining oxirgi xoni Valining nabirasi edi; Valixon vafotidan soʻng Oʻrta Oʻrdada xonning qadr-qimmati rus hokimiyati tomonidan yoʻq qilindi, Valixonning katta xotinining oilasi sharmanda boʻldi, aksincha, kenja xotini Ayganimga Rossiya ¬hukumati tomonidan maʼqul keldi. uning bosh qarorgohi; uning uchun Sirimbet traktida uy va masjid qurildi, butun uchastka unga so‘zsiz foydalanish uchun berildi 2 , katta o‘g‘li Chingiz esa Omskga olib ketilib, rus maktabiga o‘qishga kirgizildi va o‘quvchilar ro‘yxatiga kiritildi. Qirg'izlarga xon hokimiyatini eslatmaslik uchun Valixonov emas, balki Chingiz Valievich Valievning nomi. Keyinchalik Chingiz Valievich dashtga qaytib, muhim lavozimlarni egallab, xizmat qila boshladi.
Chingiz Valievichning besh o'g'li bo'lgan* 3 , Cho'qon tug'ilish tartibida ikkinchi ¬bo'lgan. U dasht tumanlaridan birida 1 hokim boʻlib ishlagan vaqtida Chingiz Valievichning qarorgohi boʻlgan Qushmurun (Qush burni) traktida tugʻilgan . Chingiz umri davomida ko‘chmanchi turmush tarzini o‘tkazgani uchun Cho‘qon bolalik yillarini o‘z uyida o‘tkazdi. Qirgʻiz xonlarining barcha avlodlari “Sulton” unvoniga ega boʻlib, qora tanli oddiy odamlardan farqli oʻlaroq oq tanli, yaʼni olijanob, suyak sanaladi; shuning uchun Cho‘qon kelib chiqishi bo‘yicha qirg‘iz zodagonlariga mansub edi. U o‘n yoshigacha qirg‘iz barchoni bo‘lib ulg‘aygan, ya’ni dasht bo‘ylab otda boshi bilan yurgan, kattalar lochinchiligida qatnashgan, xizmatkorlardan turli injiqliklarning bajarilishini talab qilgan. Keyin uni Omskga olib ketishdi va otasi o'qigan va o'sha paytdagi maktabga yuborishdi
kadet korpusiga aylantirildi. Kursantlarga o‘qishga kirganida uni Valiev emas, Valixonov deb atashgan. Bu erda uning qobiliyatlari darhol namoyon bo'ldi; Omskdagi o'qimishli jamiyat qobiliyatli qirg'iz bolasining paydo bo'lishiga qiziqib qoldi ; ¬eng ¬o'qimishli kishilar uni himoya qilishni o'zlarining burchi deb bilishgan ¬. Bola ish kunlarini binoning yotoqxonalarida o'tkazar, bayramlarda esa shaharda har doim ¬uning uyiga davr olib boradigan kimdir bo'lardi. Shunday qilib, dastlab u ta'tilni Qozon universitetida Sharq fakultetida kursni tamomlagan amaldor Sotnikov ¬bilan , keyin polyak tarix o'qituvchisi Gonsevskiy bilan , 2 yoshli Bosh shtab ofitseri Pomerantsev bilan va nihoyat, polkovnik Gutkovskiy bilan o'tkazdi. Ularning barchasi shaharning eng o'qimishli odamlari ¬edi; ular orasida aylanib yurgan Cho‘qon shiddat bilan rivojlanib, o‘z safdoshlaridan, ayniqsa, siyosiy g‘oyalar va adabiy yangiliklar sohasida ancha ilgarilab ketdi. Maktab rahbariyati ¬unga Markaziy Osiyoning bo'lajak sayohatchisi sifatida qarashdi; Xitoy hali evropaliklar uchun ochiq emas edi va ¬bu sirli dunyo bo'lib tuyuldi, bu evropaliklar uchun pardani tortib olish uchun katta vasvasa edi.
Omsk kadet korpusi, aytish mumkinki, ¬Qirg'iz cho'lining chegarasida turar edi; uning yuqori qavati derazalaridan Irtishning daryo tomoni ko'rinardi, undan narida dasht boshlanadi va nafaqat Valixonovning orzusi sirli olislarga, transqirg'iz mamlakatlariga, etagiga olib ketgandir. Tyan-Shan va Nan-Shan, Tibetga, mamlakat rhubarbga, Kukunor ko'li platosida, patriarxlar - sincaplar bilan jihozlangan.
Maktabdayoq Valixonov Xitoyga sayohatchi roliga tayyorgarlik ko'rishni boshladi, shu bilan birga Pallas, Rychkov ¬, Levshin, Velyaminov-Zernov va boshqa bir qator kitoblarni qayta o'qidi. Geografiya jamiyatining hozirgi vitse-prezidenti ¬P.P.Semenov Tyan-Shanga safari chog‘ida G‘arbiy Sibir general-gubernatorligida o‘sha paytda ofitser bo‘lgan Cho‘qon Valixonov bilan uchrashganida, u ¬nimadan hayratda edi. sharqshunoslikka oid katta ma'lumotlar fondi bu yigit Omsk kabi chekka viloyat shaharlaridan hech qachon chiqmasdan uning boshida to'plashi mumkin edi .¬
Mahalliy oliy hokimiyat tez orada ¬yigitning vakolatlaridan foydalandi. Valixonovga ¬Xitoyning Qashgʻar shahriga yashirin ravishda kirib borish va u yerda ¬savdo toʻgʻrisida zarur maʼlumotlarni yigʻish, Qashgʻarda Rossiya konsulligini ochish toʻgʻrisida Pekin hukumatiga murojaat qilish maqsadga muvofiqmi yoki yoʻqligini aniqlash topshirildi. Semipalatinskda bir necha o'n yillar davomida yashagan boy Qashqar Sart Bukash bu ishga yordam berish uchun keldi ¬. Bukashning esiga tushdiki, bundan o‘n besh yilcha avval bir sart xotini va yosh o‘g‘li Olim bilan Qashg‘ardan Semipalatinskga jo‘nab ketib, ko‘p o‘tmay Saratovga jo‘nab, undan ko‘z yumgan; Qashqarga qaytmaganini Bukash bilsa kerak. Olim hozir 17 yoshda, Valixonov bilan tengdosh bo‘lsa kerak. Shu bois Bukashning fikriga karvon bilan Qashg‘arga borish, Valixonovni o‘zi bilan olib borish va uni Olim sifatida topshirish g‘oyasi keladi . ¬Valixonov sochini oldirib, do‘ppi kiyib, ofitser ¬kiyimidan beshmatga o‘tib, Omskdan Semipalatinskka jo‘nab ketdi. Qashg‘ar safari Valixonov uchun baxtli yakun topdi. Olimning qarindoshlari xayoliy Olimdan xursand bo‘lishdi; Valixonov Qashg‘arda o‘tkazgan butun qishini ¬kelishi munosabati bilan ziyofatlarda o‘tkazdi, uni qarindoshlari va ¬tanishlarinikiga olib borib, davolab, sovg‘a qildilar va nihoyat, musulmon mehmonlar bilan kuzatilgan mahalliy odat bo‘yicha ular unga uylandi. Oʻsha paytda Qoshgʻarda Yoqubbek 4 boshchiligidagi musulmonlar qoʻzgʻolonidan soʻng Xitoy hokimiyati endigina tiklangan edi va Valixonov hali ham Qashqar piramidalari maydonlarida Yoqubbek qatl etgan xalq boshlarini koʻrar edi; Balki, ¬keyinroq Valixonov aytganidek, bu boshlar orasida ¬nemis sayyohi Shlagintveytning boshlig‘i bo‘lgan va uni ham Yoqubbek qatl etgan. Qish oxirida Valixonov xotinisiz Verniyga jo‘nab ketdi; uni ota-onasiga qaytardi, odat shunday, Qashqarda muvaqqat mehmonlar turmushga chiqadi, lekin xotinlar ular bilan shaharni tark etishmaydi. Xitoyliklar ¬Olim niqobi ostida bir rus zobiti kelganini bilib, ¬uning orqasidan quvg‘in jo‘natishdi, ammo Valixonov Rossiya chegarasi orqasida undan uzoqlashishga muvaffaq bo‘ldi. U Qashg‘ardan juda ko‘p qiziqarli statik va tarixiy ma’lumotlarni olib chiqdi, ularni keyinchalik “Geografiya jamiyati qaydlari”da ikkita maqola shaklida e’lon qildi: “ -Jungariya ocherklari” va “Oltishar”; Sartlarning familiyasi Sharqiy Turkistondir. Ikkala maqola ham Berlindagi Ehrmann Archiv'e da nemis tilida nashr etilgan 3 .
Qashqarni tark etgach, uni Peterburgga chaqirishdi, ammo ¬iste’molning rivojlanishi tufayli u tez orada dashtga, o‘z vataniga jo‘nab ketishiga to‘g‘ri keldi. Toshkentni zabt etuvchi Chernyaev uni yurishda qatnashishga taklif qildi; Valixonov taklifni qabul qildi , askarlarga ruxsat berilgan Pigapek * ¬5 shahrini qo'lga olish paytidagi o'g'irlik surati unda shunday g'amgin taassurot qoldirdiki, u Chernyaev otryadini tark etib, Verniyga qaytib keldi va ko'p o'tmay vafot etdi. Xitoy chegarasidagi Sulton Tezek qishlog'ida.
Cho‘qon Valixonov o‘ziga xosligi bilan u bilan aloqada bo‘lgan ozmi -ko‘pmi yaqin odamlarning hayotini yorug‘ qilish maqsadida dunyomizda meteor kabi qisqa ¬muddat paydo bo‘ladigan o‘ziga xos tabiatlarga mansub edi . Valixonov uchun muhim bo'lgan odamlar doirasi kichik, ammo boshqa sharoitlarda bu muhimroq bo'lar edi. Uning nozik yuragi va o'tkir aqli bor edi. Tabiat stereotip emas, tanlangan, u darhol ¬yangi odamda taassurot qoldirdi. Siyosiy qarashlarga ko'ra
u ekstremal liberallarga mansub edi. U rus voqeligiga tanqidiy munosabatni Omskda o'rgangan. Bu erda bir-biriga qarindosh bo'lgan Gutkovskiy va Kapustin ikkita uy bor edi; ikkalasida ham Valixonovning o'z odami bor edi, ikkalasida ham unga yaqin munosabatda bo'lishdi.
Kapustinlar uyi Omskdagi adabiy salon boʻlib, u yerda shaharning ¬eng oʻqimishli odamlari toʻplangan; Bu yerda Valixonov petrashevist shoir Durov bilan, keyinchalik adabiyotda dehqon jamoasining himoyachisi sifatida shuhrat qozongan S. Ya. Kapustin bilan, rassom Pomerantsev bilan uchrashdi. Adabiy nomlar orasida u bilan bog'liq bo'lgan Bayron, Geyn va Lermontovlar unga eng katta joziba keltirdilar ¬. Valixonovning ko'zlari mayda, o'y-xayollarga mo'l-ko'l bo'lib, masxara bilan odamlarda qo'pollik ortidan yurishni yaxshi ko'rardi. Omskda unvon va buyruqlarga befarq bo'lmagan general Volkov bor edi ¬va Valixonov u haqida yozgan edi, u "Vladimir" ni qabul qilib, koridorga kirgan har bir kishi bir janob borligini bilishi uchun galoshlariga Vladimir kamonini bog'ladi. ushbu buyruqdan. U o'zining ba'zi qurbonlarini ¬turk shafqatsizligi bilan kinoyalar bilan qiynagan va shuning uchun Omskda uning ko'plab dushmanlari bo'lgan. Insonning iztiroblari uning qalbida chuqur mehr uyg‘otdi, u saxovatli, fidokorona ¬ishlarga qodir edi, lekin u o‘zining g‘oyaviy dushmanlariga murosasiz adovat bilan munosabatda bo‘ldi. Chetdan qarashga kelsak, u buni qadrlamasligini ko'rsatib, ba'zida o'zining faqir do'stlarini mazax qilib, o'zi haqida ertak aytib, ¬o'zi qilmagan qabih ishlarni o'ziga qaratgan. "Abadiyatdan oldin ¬bularning barchasi befoyda!" - u ko'pincha bu iborani ¬hazil bilan aytishni yaxshi ko'rardi, lekin bu uning uchun eng ¬kuchli fikr bo'lganga o'xshaydi. U nasldagi xotira haqida qayg'urmadi. U hayotdagi yana bir mukofotdan ko'proq qanoatlantirdi - vulgar uning kinoyasidan qo'rqib, ulardan yashirishini bilish.
odamlarga aytilishicha, ¬ular Evropa ta'limini olib, keyinchalik o'z ona sharoitiga ¬tushib, ko'pincha ibtidoiy turmush tarziga qaytadilar. Valixonovni cho'l odatiga bunday qaytishdan sug'urta qildi, chunki u rus jamiyatida harakatlanib, unda oddiy ¬roldan uzoqroq rol o'ynadi va u viloyat jamiyatida hatto birinchi skripkachi edi. Dashtga kirib, u yana faqat tashqaridan o'girildi; u Buxoro gilamlari va rang-barang yostiqlarda, beshmat va qozoq damballarida yotardi 6 , lekin uning atrofidagi gilamda Abel-Remus, Klaprot va Stanislas Julienning fransuzcha kitoblari ham yotardi . U juda evropalik, ko'p ruslardan ko'ra ko'proq yevropalik edi va shuning uchun u hech qachon o'ziga qo'yilgan Evropa ma'naviy madaniyatining muhrini silkitib ¬, ko'chmanchiga aylana olmadi.
Ovro‘poga bo‘lgan bu mehr uni o‘z xalqidan uzoqlashtirmadi, aksincha, o‘zi tarbiyalangan yevropalik ruhi uni o‘ziga qirg‘iz xalqining xizmatkori sifatida qarashga majbur qildi. Ov o'z xalqini sevishini, Rossiyani ham sevishini his qilishini aytdi. Qachonki, - dedi u, - men qirg'izlarning rus kazaklari bilan qanday urushayotgani haqidagi hikoyani tinglayman, men -qirg'izlarga g'alaba tilayman, men sibirliklar va raseylar o'rtasidagi bahsda qatnashganimda, sibirliklar bahslashishlarini tilayman. Raseylar ustidan va Suvorovning yurishlari yoki Vatan urushi haqida o'qiganimda, men rus askariga frantsuzlar ustidan g'alaba tilayman. Uning so'zlariga ko'ra, uning bir sevgisi boshqasiga, boshqasi esa uchinchisiga, xuddi kichik Irbit ko'kragiga o'xshaydi! kattasiga, ikkinchisiga esa undan ham kattaroqqa sarmoya kiritdi.
Valixonov qirg‘iz xalqiga xizmat qilish, uning manfaatlarini Rossiya hukumati oldida himoya qilish, ruhiy tiklanishiga ko‘maklashishni o‘z hayotining vazifasi deb bilgan. Ikkinchisi uning uchun ¬faqat bilvosita mumkin edi; u o‘z xalqini o‘rganib, ¬o‘z asarlarini rus tilida nashr eta olardi, biroq Valixonovning tabiati ilm-fanning mashaqqatli izlanishlariga mos kelmasdi. U fanga osiyolik-aristokratik beparvolik bilan qaradi. Qirg‘iz tilida yozish va chop etish orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilish behuda ish bo‘lardi, chunki qirg‘iz xalqi savodsiz. Ammo agar Valixonovning qirg‘iz kitobxonligi bo‘lganida ¬, balki uning timsolida qirg‘iz xalqi o‘z ona tilida Lermontov va Geyne ruhidagi yozuvchiga ega bo‘lar edi.

CHOQON VALIXONOV XOTIRALARI

Cho‘qon Valixonov bilan 1860 yili Peterburgda Grigoriy Nikolaevich Potanin orqali tanishganman. Avvaliga men ¬u bilan oddiygina uchrashdim, keyin men unga ¬kichik yaxshilik qilish imkoniyatiga ega bo'ldim . Mening tanishligim u bilan Sibirda 2 , Omsk shahrida davom etdi, u erdan taxminan 1865 yilda 1 Chernyaev bilan ¬Turkistonga boradi, lekin keyin dashtga, qarindoshlarining oldiga qaytib keladi va vafot etadi. G. N. Potanindan men Cho‘qon Valixonovning Omsk korpusidagi safdoshi ekanligini bildim; 1860 yilda ikkalasi ham taxminan 25 yoshda edi. Korpusda Cho'qon Valixonov qiziquvchanlik ¬va ajoyib qobiliyatlarni namoyon etdi, u ko'p o'qidi, korpusda esa uning sevimli mualliflari Dikkens va Tekerey edi. Bu mualliflar, ayniqsa, Valixonovning didiga mos edi, chunki uning o'zi ham ajoyib hazil tuyg'usiga ega edi, men buni quyida muhokama qilaman.
Sankt-Peterburgda Cho‘qon Valixonovni zobit sifatida endigina ulug‘vorlik chog‘ida, u Qashg‘arga safar qilgan, sharqshunoslar u bilan tanishgan, ¬turli sharq qo‘lyozmalari, xaritalari bilan topib olgandim. Shunday bo‘lsa-da, uning tirishqoq olim va mehnatkash emasligini, qirg‘iz tilini yaxshi bilganligi uchun turkiy adabiyot nuqtai nazaridan unga hamma narsa oson ekanini tez orada payqadim . U ¬xitoy ¬tilini bilmas edi, garchi u tarjimalarda xitoy mualliflari bilan qiziqqan. U tez-tez uning bilimidan kulib, ¬karta o'ynaganida baxt uchun bitta xitoy belgisi qo'yishini aytdi. U o'zini ishbilarmon odam sifatida ko'rsatishni yaxshi ko'rardi, aksincha u o'ziga jalb qilingan. Nevskiyda ma'lum bir soatda u portfel bilan sayrga chiqadi. Darhaqiqat, u juda tarqoq ¬hayot kechirgan, men ko'rganimdek, u aql-idrok bilan bir qatorda qo'riqchilar ofitserining jilosi va nafisligiga ham ega edi.
Qirg'iz yuzi va nozik xususiyatlari, kichkina mo'ylovi ¬bilan u mo'g'ullarga o'xshagan sharmandalikni anglatmagan, yuzi xushbichim, o'qimishli xitoyliklarga o'xshardi. Boshqa tomondan, uning nozik qomati va xulq-atvori g'ayrioddiy nafis edi, ularda qandaydir ayollik bor edi, uning dangasa harakatlari unga shunday ko'rinish berdi.
Evropa sibarit va dandy. Bularning barchasi taassurot qoldirdi, uning qisqichbaqasimon ko'zlari aql-idrok bilan porladi, ular cho'g'ga o'xshardi va uning ingichka lablarida istehzoli tabassum doimo aylanib turardi, bu unga -Lermontov va Childe Garoldning bir narsasini berdi. Suhbat ¬har doim zukkoligi bilan ajralib turardi, u kuzatuvchan va istehzoli ¬edi, bu uning qabilaviy o'ziga xosligida (qirg'izlar katta masxarachilar) aks ettirilgan, ma'rifat ta'sirida Valixonovda bu qobiliyat rivojlangan. U satira xarakterini va Geyne hazilini oldi. U yovuzlik qilardi, men bunday o'tkir tilli odamni kamdan-kam uchratdim.
Men uning barcha hazil-mutoyibalarini eslay olmayman va ularning tuzini etkazish qiyin, chunki ular o'z davri va sharoitlariga mos keladi. Men bilamanki, bir marta Omskdagi kechki ovqat paytida Kapustinlarning oqlangan dandisi bor edi, u kechki ovqat paytida Tekeray haqidagi suhbatni eshitib, Valixonovdan uni bu janob bilan tanishtirishni so'radi. Kechki ovqatdan keyin Valixonov uni tantanali ravishda Tekeray portreti oldiga olib bordi va ¬atrofidagilarga dandi Tekeray bilan tanishtirishni iltimos qilganini jiddiy tushuntirdi. Xuddi shu Omskda eski fuqarolik generali bor edi , 3 juda tor fikrli, ammo kulgili behuda odam. U Valixonov hazilining bitmas-tuganmas manbasi edi. Masalan, uyga kirib, general bilan mehmon xonasida uchrashib, u o'z suruvining borligini hozirgina taxmin qilganini aytdi, chunki u koridorda buyurtma lentasi bilan bezatilgan galoshlarni ko'rdi. Ba'zan Valixonov narsalarni o'ylab topdi, lekin bu ixtirolarda yanada g'azab bor edi.
Ayni paytda u shoirona ruhli, sharqona ¬tasavvurga ega inson edi. U arab she'riyatini yaxshi ko'rardi va ¬ustozi Kostyletskiy bilan birga ulardan mamnun edi. Uning tasavvuri qanday ¬ishlaganligini u sharqona she'rlar uchun mavzular bergani va Krestovskiy do'stona suhbat davomida ularni darhol takrorlaganligi bilan baholanishi mumkin. To‘g‘ri, mavzular asosan yengil-yelpi edi, lekin ularda Valixonovning topqirligi, zukkoligi ham yaqqol ko‘rinib turardi.
60-yillarda Valixonov rus hayotining harakatini kuzatib bordi, uni yangilash uchun u eng yaxshi jurnallarni o'qidi, Kostomarov o'sha paytda sevimli professor edi va Valixonov uni tinglash uchun universitetga bordi.
Xuddi shunday, Valixonov ham Rossiya geografiya jamiyatida sodir bo'layotgan voqealarni qiziqish bilan kuzatib bordi va qirg'iz cho'lining geografiyasiga oid ma'lumotlarga yordam berdi, qirg'izlar ¬haqida etnografik material tayyorladi va hokazo.
Sankt-Peterburg dunyoviy hayot Valixonovga qimmatga tushdi, garchi otasi badavlat sulton bo'lgan. Sankt-Peterburgda Cho‘qon Valixonov ¬Osiyo bo‘limiga ishga yuborildi. Sankt-Peterburgda qancha vaqt turgani esimda yo‘q ¬, lekin 1862 va 1863 yillarda uni u yerda ko‘rmadim, u Omskga jo‘nab ketdi, u yerda xizmat qildi. Eshitdimki, qirg‘iz qarindoshlarining iltifotidan foydalanib, ularning faxri bo‘lib, u Sulton tomonidan saylanishini kutgan. Albatta, yaxshiroq vakil bo'lishini orzu qilish qiyin edi. Bu erkak edi
to'liq o'qimishli, noto'g'ri qarashlarsiz va shu bilan birga vahshiylar darajasida turgan qarindoshlariga nisbatan takabburlik bilan nafratlanmaydi. U atrofdagi rus muhitini tushundi va Evropa tsivilizatsiyasi asosida u bilan bog'lanishga tayyor edi.

N. M. Yadrindev.

Bu uning hayotining yangi Qur'oni edi. Men ushbu nuroniy qirg'izning qarashlari va his-tuyg'ularini tavsiflovchi quyidagi epizodni keltiraman ¬. 1863 yilda Omskda yana uchrashganimizda, o'sha paytda Struve ekspeditsiyasi G. N. Potanin ham qatnashgan sayohatdan qaytdi.
Bu uchrashuvni nishonlab, oqshomlarning birida olijanob majlisda o‘tirdik. Cho‘qon ham shu kompaniyada edi. Eduard Struve qirg'izlarning kazaklardan nafratlanishi haqida so'z boshladi. To'satdan Valixonovning lablari qimirladi, u do'sti va maktabdagi do'sti, sobiq kazak yuzboshi G. N. Potaninga mehr bilan qaradi va Struvening qarshisida turib dedi: "Qirg'izlarda ¬kazak armiyasining eng yaxshi vakillariga nisbatan nafrat yo'qligini istardim. guvohlik berish . ¬Men ham xuddi qirg‘izdek, qadah ko‘tarib, do‘stim kazakni o‘paman!” Va u G. N. Potaninni ishtiyoq bilan o'pdi.
1863 yilda Sibirga, Omskga qaytib, Valixonov bilan bir necha bor uchrashib, u bilan aloqada bo‘lib turdim. U ham xuddi shunday nafis, hazilkash edi; unda poytaxt dandisining orttirilgan odatlari saqlanib qolgan. Uning rangi zaif edi ¬, u shubhasiz iste'molchi edi. Poytaxt hayoti va uning o'yin -kulgilari ¬unga zararli ta'sir ko'rsatdi. Shunga qaramay, u Sankt-Peterburgga qaytib ketayotgan edi. Biroq, negadir umidsizlikka tushdi. U dashtga ketgan, keyinroq general Chernyaev otryadida Toshkentga ketganini eshitgan ¬; Bu erda u ad'yutant va tarjimon sifatida yorqin martabaga ega bo'lishi mumkin edi, lekin u bilan Chernyaev janjallashib qoldi va Valixonov dashtga, qarindoshlarining oldiga qaytdi. Bu ikki arbob rozi bo'lmadimi yoki Valixonov Markaziy Osiyoda bo'lajak kurashni hisobga olgan holda unda titrab, norozilik bildirdimi, hozircha noma'lum. ¬Faqat Valixonov qaytib kelib, qishloqqa nafaqaga chiqadi. Bu yerda u qirg‘iz ayoliga uylanadi va oilasi bilan qirg‘iz hayotini olib boradi. Bu yerda uzoq vaqtdan beri uyalanib kelayotgan yovuz kasallik, iste'mol ¬uni buzadi va u yosh vafot etadi.
Iqtidorli va o'qimishli xorijlikning uyiga qaytishida ¬dramatik narsa bor. Nozik va kuzatuvchan shaxs Cho‘qon Valixonov uchun sivilizatsiya va madaniy yorqinlikning ¬o‘tkir va kasal tomonlari bor edi. Bir lahzada umidsizlikka ¬tushib, u xuddi Pushkinning "Aleko"si kabi, odob-axloqi sodda va toza bo'lgan ko'chmanchilarning kulbasiga boradi.
Janob, dandi o‘zi ko‘p ko‘rgan poytaxt va dunyoning turli vasvasalaridan keyin oddiy bolalarcha tuyg‘uni izlayotgandek qirg‘iz qiziga uylanadi. Bola beshigini Qirg‘iz uyida qoldirgan iqtidorli qirg‘iz o‘limi oldidan o‘z o‘chog‘iga qaytadi va u xuddi o‘sha ¬tantanali dasht sukunati bilan o‘ralgan. Bu tsivilizatsiya kosasidan ichib , bilim olib, oxir-oqibat, xuddi ¬shu tsivilizatsiyadan cho'chigandek, yana o'z penatlari va qarindoshlari bag'riga qaytgan musofirning birinchi taqdiri. ¬Ko'zni qamashtiruvchi ¬yorqinlikdan keyingi ko'ngilsizlikda, umuman olganda, chet ellikning o'z millati taqdiri uchun qo'rquvi va qaltirashida, begona madaniyatga ishonchsizlik, qo'rquv va paydo bo'lgan o'zini himoya qilish hissi aks etadi. Biz hali chet ellik odamning unga dadil qadam tashlashi uchun zamin tayyorlaganimiz yo‘q. Ana shu instinkt ta’sirida Cho‘qon Valixonov so‘nggi qadamni ortga tashlagan bo‘lsa kerak, tug‘ilib o‘sgan uyiga qaytdi. Qadimgi muhit, ¬odatlar, bog‘lanishlar, uy-joy, ko‘hna vatan yurakdan oson chiqmaydi, Cho‘qon o‘z xalqini, qabilasini sevib qoldi. Uning orzusi Yevropa ma’rifatini birlashtirib ¬, milliyligini saqlab qolish edi.
Oradan ko‘p yillar o‘tib ¬Cho‘qonning qarindoshlari bo‘lgan ikki qirg‘iz cholni ko‘rdik, ulardan biri Cho‘qon Valixonov qabriga haykal o‘rnatish haqida suhbatlashgani Sulton Muso Cho‘rmonov edi. Bu istakni general-gubernatorlardan biri 4 bildirgan . Jungriya sayohatchisi, geografiya ¬jamiyati a’zosi, albatta, bunga loyiq edi.
Keksalar bilan suhbatlashib, Cho‘qonni eslar ekanmiz, ¬qirg‘iz dashtining bu oqsoqol vakillarining ko‘z yoshlari to‘kkaniga guvoh bo‘ldik. Cho‘qon o‘z qabilasining faxri va suyukli farzandi edi. U shunday eslab qoladi.

CH.CH.VALIXONOV, M.I.VENIUKOV VA BOSHQA RUS SAYYOHLARINI O‘RTA OSIYO HAQIDAGI ASARLARINING INGLIZ TILIDA NASHRIGA SO‘Z BO‘LGAN TARJIMASI

O'rta ¬Osiyo geografiyasi va siyosiy tarixiga qo'shilgan qimmatli hissa Sankt-Peterburgda olib borilgan vaqtga asoslangan nashrlardir. Afsuski, bu nashrlar rus tilida nashr etilgani uchun mamlakatimizda foydalanilmayapti.
Yaqinda Qo‘qon xonligida sodir bo‘lgan siyosiy voqealar munosabati bilan O‘rta Osiyoda katta qiziqish uyg‘otdi 1 va bu chekka hududlarda Rossiyaning haqiqiy mavqei to‘g‘risida Angliyada sodir bo‘lgan ma’lum nodonlik bizni eng muhim ma’lumotlarni to‘plashga undadi. Ushbu masala bo'yicha ruscha materiallar. va ularni ingliz tilida taqdim eting. Ushbu jildni tashkil etuvchi bir qancha ¬boblar Sankt-Peterburgda birinchi marta paydo boʻlganida katta qiziqish uygʻotdi, ularning mualliflari Oʻrta Osiyoni maxsus oʻrgangan taniqli rus sayohatchilari va geograflaridir.
Bu yerda taqdim etilgan Oʻrta Osiyo boʻylab sayohat hisobotlari orasida -kapitan Valixonovning Jungriya va Sharqiy Turkiston haqidagi maʼruzalari alohida oʻrin tutadi. Marko Polo va Iesuit Goes davridan beri, biz bilganimizdek, A. Shlagintveytdan tashqari birorta ham yevropalik bu mamlakatlarga kirib bormagan. Ovrupoliklarning qo‘rquvi va shubhasi, aholining diniy aqidaparastligi bu mamlakatni zamonaviy tadqiqotlar uchun mutlaqo imkonsiz qilib qo‘ydi va ¬Qashg‘ardagi tashabbuskor sayohatchining qayg‘uli taqdiri ¬u yerga borishga urinayotganda takrorlanishi mumkin bo‘lgan xavfni ko‘rsatadi.
Valixonovning Jungriya va Sharqiy ¬Turkiston boʻylab sayohati juda qulay sharoitlarda oʻtdi ¬. U ham rus xizmatida zobit, ham o‘qimishli odam, qirg‘iz sultonining o‘g‘li, dashtlik. Shuning uchun u O'rta Osiyo xalqlarining tillari va urf-odatlarini mukammal biladi va Rossiya bilan aloqasi borligiga shubha qilish mumkin emas. U marg‘ilonlik savdogar qiyofasini olgan Qo‘qon karvoni bilan Qashqarga yetib olishga muvaffaq bo‘ldi. Uning Qashg‘ar va Sharqiy Turkistonning siyosiy ahvoli haqidagi ta’rifi bu o‘lka haqida bizda mavjud bo‘lgan arzimas ma’lumotlarga muhim hissadir .¬
Rossiyaning turli xonliklar bilan siyosiy munosabatlari, Qirg'iz cho'li va Sirdaryo yoki Jaksart bo'ylab Rossiyaning qudratini mustahkamlash yo'li tasvirlangan boblar inglizlarga bu borada to'g'ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Rossiyaning Markaziy Osiyodagi hozirgi holati; Bu hikoya va ta’riflarni o‘quvchilarimizga yetkazar ekanmiz, ularning mualliflari bilimdon geograf bo‘lib, o‘z ishlarini xolis va hech qanday siyosiy maqsadsiz amalga oshirganliklarini ta’kidlamaslik mumkin emas.
Yaqinda Qoʻqon shaharlari va qalʼalarining ayrimlarining bosib olinishi va Turkiston deb nomlangan yangi viloyatning tashkil etilishi ¬ingliz jamoatchiligining maʼlum bir qismining Britaniya ¬Hindistoniga qarshi dushmanlik niyatida ekanligi haqidagi shubhalarni kuchaytirdi. Sirdaryo liniyasining Sharqiy ¬Sibir 2 chizig'i bilan tutashishi Rossiya chegarasiga muhim hududni qo'shib qo'ydi, endi u bo'ylab daryodan aniq harbiy chegara chizish mumkin. Orol dengizidagi Jaksartning og'ziga Cupid. Bu aloqa sodir boʻlgunga qadar Turkiston va Chimkentning qoʻlga kiritilishi munosabati bilan Sirdaryo boʻyida harbiy koloniyalar vujudga keldi, ular Orenburg orqali aylanma yoʻldan tashqari Sibir chegarasining eng janubiy nuqtasi boʻlgan Fort Verniy garnizoni bilan hech qanday aloqasi yoʻq edi.
Shubhasiz, Buxoro va Xiva, Qo‘qon ham butunlay Rossiyaning qo‘lida va vaqt o‘tishi bilan unga bo‘ysunar, lekin bu kitobni o‘qib chiqish shuni ko‘rsatadiki, bunday istilolar hozirda juda katta va katta bo‘lmagan imperiya uchun foydasizdir. etarlicha kuchli. , markazda kam aholi yashaydigan va siyosiy qayta tashkil etishning uzoq va qizg'in jarayoniga kirmoqda. Britaniya Hindistonining rejalari Kaspiy dengizidan ham, Bokharadagi armiya yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. [Rossiya] qo'shinlarining Afg'onistonga bostirib kirishi ham xuddi shunday masofani bosib ¬o'tishi va temir yo'llar va daryolar bo'ylab harakatlanayotgan va barcha zarur narsalar bilan yaxshi ta'minlangan ingliz armiyasi tomonidan bir xil xavf-xatarlarga duchor bo'lishi kerak edi.
Boshqa tomondan, Rossiyaning Markaziy Osiyo bilan savdosining xavfsizligi va rivojlanishi Angliya uchun foydali bo'lishi kerak. Buxoro hozir ¬Rossiyaga paxta, quritilgan meva va boshqa mahsulotlar yetkazib beradi ¬va ularning qiymatining yarmiga og'ir ¬sanoat tovarlari, yog'och qutilar, arzon chints, ziravorlar import qiladi. Bu ziravorlar O'rta Osiyoning ingliz ishlab chiqargan tovarlari evaziga taklif qilishi mumkin bo'lgan yagona narsa bo'lib, ular juda qadrlaydilar, lekin o'zlarining sifatsiz ¬mahsulotlari bilan sotib olmaydilar . -Farovonlik Turkiston tekisliklarida sekin ¬sur'atlar bilan tarqalib borgani sari, hozirda deyarli yo'q bo'lgan ingliz ishlab chiqarish tovarlari va ularni sotib olish vositalariga bo'lgan talab odatiy holga aylanadi. Ayni paytda, barcha siyosiy mulohazalar bilan bir qatorda, rus olimlarining juda kam ma'lum va juda qiziq bo'lgan mamlakatni yoritishga qaratilgan doimiy sa'y-harakatlari tahlilga hamdardlik uyg'otmaydi va iliq ma'qullashga loyiqdir. Kitobdagi gravyuralar genning so'nggi missiyasi paytida erda olingan fotosuratlarni aks ettiradi.
Ignatievni Xiva va Buxoroga yubordi 3 , ilova qilingan xarita eng soʻnggi rus manbalariga koʻra puxtalik bilan tuzilgan; Biz kitobni nashr etish va chop etishda ilmiy yordami juda katta bo'lgan, ilgari Qirollik geografiya jamiyati kotibining o'rinbosari bo'lgan marhum janob Xum Grinfildga kirish uchun ¬qarzdormiz .¬

Nekroloq 1

(1865 yil uchun nekroloqlarga qo'shimcha)
Qashqarga qilgan sayohati bilan mashhur Cho‘qon Chingizovich Valixonov. U Oʻrta Qirgʻiz Oʻrdasi sultonlari oilasidan chiqqan , lekin Sibir kadet maktabida tahsil olgan ^ JT .
Omsk, 1853 yilda u Sibir kazaklari chizig'iga xizmatga kirdi va 1854 yilda G'arbiy ¬Sibir general-gubernatorining ad'yutanti bo'ldi. Oʻrta Osiyoning bir qismidagi umumiy ahvol va savdo yoʻllarini oydinlashtirish maqsadida hukumat koʻrsatmasi bilan ¬1858-yilda Qashgʻarga safar qiladi va 1859-yilda koʻp sarguzasht va xavf-xatarlardan soʻng eson-omon oʻlkaga qaytib keladi. Vernoye istehkomi. Marko Polo davridan beri u ¬Qashg'arga birinchi bo'lib kelgan yevropalik edi, faqat Adolf Shlagintveytdan tashqari, uning o'limi haqida aniqroq ma'lumot to'plagan. "Jungariya haqidagi ocherklar" va "Xitoyning Nan-lu provinsiyasining oltita yirik Sharqiy shaharlarining holati to'g'risida" (Imperator rus geografiya jamiyatining eslatmalari, 1861) eng muhim materiallarni, ayniqsa etnografik materiallarni ¬to'liq to'ldirishdan uzoqdir. ¬bu sayohatdan qaytib keldi. Shundan keyin u yashagan Sankt-Peterburg iqlimi 31 1 yoshida behudaga shifo izlagan dashtga qaytganidan keyin o'lgan o'pka kasalligiga sabab bo'ldi .
Tarjimani V. N. Nastich .

1^ Потанин Г. Н. В юрте последнего киргизского царевича: Чокан Валиханов в воспоминаниях современников. А.-А., 1964, с. 163.

2^ Потанин Г. Н. Биографические сведения о Чокане Валиханове.— Чокан Валиханов в воспоминаниях современников, с. 38.

3^ Михаил Михайлович Хоментовский полковник, до 1856 г. пристав Алатавского округа и казахов Старшего жуза, начальник военно-дипломатической экспедиции в Киргизию в 1856 г.

4^ Валиханов Ч. Ч. Записки о киргизах.— ССВ. Т. 2, с. 11.

5^ См. в настоящем издании «Смерть Кукотай-хана и его поминки».

6^ Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 5. А.-А., .1968, с. 63.

7^ Некоторые бумаги переписаны К. К. Гутковским, помощником военного губернатора п Омске, очень дружившим с Чоканом Валихановым. (Все примечания Н.И.Веселовского)

8^ Труд приготовить для печати киргизский текст сказания об Идиге взял на себя профессор Санкт-Петербургского университета П.М.Мелиоранский.

9^ Тогда же Г.А.Колпаковский препроводил Г.Н.Потанину копию с докладной записки штабс-ротминистра Валиханова по вопросу об устройстве судебной части в Акмолинской области, составленной на основании собственных наблюдений и фактов, заимствованных из дел Областного правления и окружных приказов.

10^ Джидде – город в Саудовской Аравии, порт на Красном море, через который ежегодно миллионы мусульман из разных стран мира прибывают в традиционный хаджж (паломиничество)

11^ Бумаги С.Я.Капустина поступил к Я.И.Смирнову, который с полною готовностью сообщил мне записку Капустина, но ничего оттуда я извлечь для дела не мог.