I bob chizma geometriya haqida umumiy ma`lumotlar va kelib chiqish tarixi

II BOB CHIZMACHILIKNI O‘QITISHNING PSIXOLOGIK ASOSLARI
2.1. Chizma geometriya fanini o’qitishdagi diqqatning nerv-fiziologik asoslari
Odamga har bir daqiqada atrof-muhitdan juda kop narsa va hodisalar ta‘sir etib turadi. Lekin odamga ta‘sir etayotgan bu narsa va hodisalarning hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga ta‘sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga boglikqdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va hodisalar aniq va to’la aks ettiriladi.
Diqqat tushunchasiga olimlar tomonidan bir qator ta‘riflar keltirilganligini ta‘kidlash mumkin. Pashlerning (1998, p. 1) fikricha, -Diqqat muammosini o’rganish psixologlar uchun uzoq yillar davomida muhim ahamiyat kasb etib kelgan Tarixiy manbalardan ma‘lumki, -diqqatga oid nazariyalar XIX asrning oxirlaridan o’rganila boshlangan. Shunday qilib, bixevioristlar diqqatni ichki jarayon deb hisoblaganlar.
Diqqat tushunchasi 1958 yilda Broadberning -Idrok va kommunikatsiya nomli kitobida qollanilgan va ilmiy tushuncha sifatida kiritilgan. Diqqat odatda ob‘ektni tanlash va nomlashda qollaniladigan jarayon sifatida beriladi. Villiam James esa tuyguga e‘tibor bergan (1890, pp. 403–404): qolgan barcha buni diqqat deb hisoblagan. Bu bilish jarayoni bolib, tafafkkur ob‘ektining bir vaqtning ozida aniq va yorqin shaklda namoyon bolishidir. Diqqat – bu bir vaqtning ozida e‘tiborning toplanishidir.
Baar (1997) diqqatning paydo bolish mexanizmlarini asoslab beradi.
Masalan, shuyday deyish mumkin: -Biz buyruqga qaraymiz yoki -Biz buyruqni eshitamiz. Baar (1997, p. 364) quyidagi fikrni keltiradi, -Tajribada topladi va amaliy voqelarda namoyon boladi. Har kuni nutqda doimo, birinchi bolib e‘tibor qaratish uchun -Tinglang, -Qarang tushunchalari qollaniladi; ikkinchidan -eshitamiz, koramiz deb izohlanadi.
Villiam James diqqatning -faol va -passiv turlarini ajratgan (1890). Faol diqqat individual taraqqiyotning yuksalishini, passiv diqqat tashqi stimulga sust javob berishdir. YAntisning (1998, p. 252) fikricha, -Stimul – tez va kuchliligiga qarab nazorat qilinadi
Olportning fikricha bu haqiqatga oxshab koringani bilan yakka-yu yagona mexanizm emas yoki ichki imkoniyat kauzal atributsiya diqqat fenomeni tafakkurning yoki idrokning asosida shakllanadi.
Diqqat psixik faoliyatning yonaltirilishi va shaxs uchun ma‘lum ahamiyatga ega bolgan ob‘ekt ustida toplanishidan iborat bilish jarayonidir. Yonaltirish deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob‘ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. Oquvchi maktabda oqituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib otirganda mana shu eshitib otirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda qozgalgan shu maqsadga boysundirilgan boladi. O’quvchining biror boshqa narsaga chalgimasdan oquv materialining mazmuniga zehn qoyib otirishida uning psixik faoliyatining yonalishi ifodalanadi.
Psixik faoliyatning yonaltirilishi deganda ana shu tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganni saqlash va qollab-quvvatlash tushuniladi.
Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta‘kidlab otish lozimdir. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yoldoshidir. Diqqat barcha psixik jarayonlarimizda qatnashsa ham, lekin diqqatning ozi hech narsani aks ettirmaydi.
Odam biror narsaga zor diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofasida ayrim ozgarishlar kozga tashlanadi. Demak, diqqat odatda ozining sirtqi ya‘ni tashqi alomatlariga egadir.
Birinchidan, diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi.
Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar toxtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bolib, bu jimlik odamlar ma‘ruzachini yoki artistni zor e‘tibor bilan tinglashayotganini anglatadi.
Uchinchidan, kuchli diqqat paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib qoladi. Demak, diqqat paytida organizm reseptorlarimiz alohida holatda bo’ladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo’libgina qolmay, balki uning ma‘lum yo’nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. Shuning uchun ko’pincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishga moslab muayyan bir holatda tutib olamiz.
Odamga har bir daqiqada atrof-muhitdan juda kop narsa va hodisalar ta‘sir etib turadi. Lekin odamga ta‘sir etayotgan bu narsa va hodisalarning hammasi bir xil aniqlikda aks ettirilmaydi. Ulardan ayrimlari aniq yaqqol aks ettirilsa, boshqa birlari shunchaki juda xira aks ettiriladi, yoki umuman aks ettirilmaydi. Bu esa ana shu odamga ta‘sir etayotgan narsalarga diqqatning qay darajada qaratilishiga boglikqdir. Demak, diqqatimiz qaratilgan narsa va hodisalar aniq va to’la aks ettiriladi.
Diqqat tushunchasiga olimlar tomonidan bir qator ta‘riflar keltirilganligini ta‘kidlash mumkin. Pashlerning (1998, p. 1) fikricha, -Diqqat muammosini organish psixologlar uchun uzoq yillar davomida muhim ahamiyat kasb etib kelgan Tarixiy manbalardan ma‘lumki, -diqqatga oid nazariyalar XIX asrning oxirlaridan o’rganila boshlangan. SHunday qilib, bixevioristlar diqqatni ichki jarayon deb hisoblaganlar.
Diqqat tushunchasi 1958 yilda Broadberning -Idrok va kommunikatsiya nomli kitobida qollanilgan va ilmiy tushuncha sifatida kiritilgan. Diqqat odatda ob‘ektni tanlash va nomlashda qollaniladigan jarayon sifatida beriladi. Villiam James esa tuyguga e‘tibor bergan (1890, pp. 403–404): qolgan barcha buni diqqat deb hisoblagan. Bu bilish jarayoni bolib, tafafkkur ob‘ektining bir vaqtning ozida aniq va yorqin shaklda namoyon bolishidir. Diqqat – bu bir vaqtning ozida e‘tiborning toplanishidir.
Masalan, shuyday deyish mumkin: -Biz buyruqga qaraymiz yoki -Biz buyruqni eshitamiz. Baar (1997, p. 364) quyidagi fikrni keltiradi, -Tajribada topladi va amaliy voqelarda namoyon boladi. Har kuni nutqda doimo, birinchi bolib e‘tibor qaratish uchun -Tinglang, -Qarang tushunchalari qollaniladi; ikkinchidan -eshitamiz, koramiz deb izohlanadi.
Villiam James diqqatning -faol va -passiv turlarini ajratgan (1890). Faol diqqat individual taraqqiyotning yuksalishini, passiv diqqat tashqi stimulga sust javob berishdir. YAntisning (1998, p. 252) fikricha, -Stimul – tez va kuchliligiga qarab nazorat qilinadi
Olportning fikricha bu haqiqatga oxshab koringani bilan yakka-yu yagona mexanizm emas yoki ichki imkoniyat kauzal atributsiya diqqat fenomeni tafakkurning yoki idrokning asosida shakllanadi.
Diqqat psixik faoliyatning yonaltirilishi va shaxs uchun ma‘lum ahamiyatga ega bolgan ob‘ekt ustida toplanishidan iborat bilish jarayonidir. Yonaltirish deganda psixik faoliyatning tanlovchanlik tabiati, ob‘ektni ixtiyoriy va beixtiyoriy tanlash tushuniladi. O’quvchi maktabda oqituvchi gapirayotgan gaplarni eshitib otirganda mana shu eshitib otirish faoliyatini ongli ravishda tanlab olgan, uning diqqati ongli ravishda qozgalgan shu maqsadga boysundirilgan boladi. Oquvchining biror boshqa narsaga chalgimasdan oquv materialining mazmuniga zehn qoyib otirishida uning psixik faoliyatining yonalishi ifodalanadi.
Psixik faoliyatning yonaltirilishi deganda ana shu tanlashgina tushunilib qolmay, balki ana shu tanlanganni saqlash va qollab-quvvatlash tushuniladi.
Diqqatning bilish jarayoni uchun ahamiyatini alohida ta‘kidlab otish lozimdir. Diqqat sezish jarayonida, idrok qilishda, xotira, xayol va tafakkur jarayonlarida har doim ishtirok etadi. Diqqat barcha aks ettirish jarayonlarimizning doimiy yoldoshidir. Diqqat barcha psixik jarayonlarimizda qatnashsa ham, lekin diqqatning ozi hech narsani aks ettirmaydi.
Odam biror narsaga zor diqqat bilan kirishgan paytida uning tashqi qiyofasida ayrim ozgarishlar kozga tashlanadi. Demak, diqqat odatda ozining sirtqi ya‘ni tashqi alomatlariga egadir.
Birinchidan, diqqat qaratilgan narsani yaxshi idrok qilish uchun unga muvofiqlashishga urinishdan iborat harakatlar (tikilib qarash, quloq solish) qilinadi.
Ikkinchidan, ortiqcha harakatlar to’xtaydi. Jiddiy diqqatning xususiyatlaridan biri qimirlamasdan jim turishdir. Masalan, auditoriya va teatr zalidagi jimlik diqqat vaqtidagi harakatsizlik natijasi bolib, bu jimlik odamlar ma‘ruzachini yoki artistni zor e‘tibor bilan tinglashayotganini anglatadi.
Uchinchidan, kuchli diqqat paytida kishining nafas olishi sekinlashib va pasayib qoladi. Demak, diqqat paytida organizm reseptorlarimiz alohida holatda bo’ladi. Ammo bu holat diqqatning faqat tashqi ifodasi bo’libgina qolmay, balki uning ma‘lum yo’nalishi va barqarorligini saqlab turuvchi shartlardan biri hamdir. SHuning uchun ko’pincha biror ishni bajarishdan avval organizmimizni shu ishga moslab muayyan bir holatda tutib olamiz.