I bob. Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari gomologik qator haqida tushuncha 6

Degidrosikllanish. Uglerod atomlari sonioltitadan kam bo‘lmagan alkanlar 500Cda katalizator (Cr₂O₃) yoki 300Cda platina ustidan o‘tkazilganda, degidrosikllanish reaksiyasi borib, oldin sikloalkanlar, so‘ngra esa aromatik uglevodorodlar hosil bo‘ladi:

geptan metilsiklo- toluol
geksan
Ionli reaksiyalar. Alkanlar ionli reaksiyalarga faqat o‘ta kuchli elektrofil reagentlar ta’siridagina kirishadi. Bunday reaksiyalarni o‘rganishda juda katta yutuqlarga erishgani uchun J.Ola 1994-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. U quyi alkanlarning o‘ta kuchli kislotalar («superkislotalar»), masalan HF+SbF₅ ta’sirida oligomerlanishini aniqladi.
Oligomerlar (yunoncha «oligos» – «ko‘p emas») – tarkibida ikkitadan o‘ntagacha dastlabki quyi molekulyar moddalar fragmentlarini saqlagan birikmalardir.
Oligomerlarning hosil bo‘lish jarayoniga oligomerlanish deyiladi. Masalan, metanning oligomerlanishidan uning gomologlari olinadi:

kation radikal

metil kation
va hokazo
Alkanlar o‘ta kuchli va kuchli kislotalar ishtirokida boshqa elektrofil reagentlar bilan ham ionli reaksiyalarga kirishadi. Masalan:


Alkanlarning muhim vakillari
Metan – botqoqlik yoki kon gazi deyiladi. Chunki u botqoqliklarda havo kirmaydigan sharoitda o‘simlik qoldiqlari (asosan selluloza) ning mikroorganizmlar ta’sirida chirishi hamda yer ostidagi ko‘mirning sekin parchalanishidan hosil bo‘ladi. Metan tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismidir (90-98%). Ko‘p miqdorda neftning yo‘ldosh gazlari va kreking gazlarida, shuningdek, yog‘och, torf, toshko‘mirni quruq haydashda hosil bo‘ladigan gazlar tarkibida uchraydi.
Metan laboratoriyada alyuminiy karbidning gidrolizi bilan olinadi:
Al₄C₃ + 12H₂O  3CH₄ + 4Al(OH)₃
Sanoatda metan tabiiy gazdan olinadi. U rangsiz va hidsiz gaz bo‘lib, suvda yomon eriydi, zangori (ko‘kimtir) alanga berib yonadi. Metan bir qator qimmatli kimyoviy moddalarni olishda xomashyosifatida keng ishlatiladi. Sanoat miqyosida undan qurum, atsetilen, sianid kislota, chumoli aldegid, xlorli hosilalar, plastmassalar, metil spirt, uglerod sulfid, alkenlar va ko‘pgina boshqa mahsulotlar olinadi.
Etan–suvda erimaydigan, rangsiz, hidsiz gaz. Tabiiy gazda (0,6-5%), neftning yo‘ldosh gazlarida (3-19,5%) va neftning kreking gazlari tarkibida uchraydi. U xlorli hosilalar, etilen, etilen oksidi, polietilen, etilenglikol, akrilonitril, etilbenzol va boshqa moddalarni olishda xomashyo hisoblanadi.
Propan–suvda erimaydigan, rangsiz, hidsiz gaz. Ba’zi yo‘ldosh gazlar tarkibida 18% gacha propan bo‘lib, shu gazlardan ajratib olinadi. Undan propen, izopropilbenzol, atseton, fenol, glitserin, polipropilen, izopropil spirt kabi moddalar sintez qilinadi.
Propan bilan butan aralashmasi (ballonlarda tashiladigan suyuqlantirilgan gaz) yonilg‘i sifatida ishlatiladi.
Butan C₄H₁₀ va pentanlar C₅H₁₂ tegishli ravishda divinil va izopren olishda qo‘llaniladi.
Metan gomologik qatorining o‘rta a’zolari C₇–C₁₇ erituvchilar va motor yonilg‘isi sifatida ishlatiladi.