|
7-rasm Oq nilufar Lotus corniculatus L
Burchoqdoshlar oilasiga Yer sharining deyarli barchа qis- mida tarqalgan 12 000 ga yaqin oʻsimlik turlari kiradi. Bu oila vakillarining koʻpchiligi bir, ikki va ko'p yillik o'tlardan iborat. Burchoqdoshlar orasida qisman yarim buta, buta va daraxtlar uchraydi. Oila vakillarining ildizi — oʻq ildiz tizimli. Ildizida tu- gunak bakteriyalar hamkorlikda hayot kechiradi. Ular shu oʻsimliklar ildizida yashab, havodagi erkin azotni oʻzlashtiradi. Tugunak bakteriyalar tuproqni azotli birik- malarga boyitib, tuproq hosildorligini oshiradi. Poyalari tik o'suvchi, ilashuvchi, oʻraluvchi yoki yotib o'suvchi boʻladi. Barglari, koʻpinchа, murakkab, ba'zan oddiy, hamishа yon- bargchali, poyada ketma- ket oʻrnashgan. Gullari qiyshiq, ikki jinsli, shingil, bosh ( kallak) chа xilidagi to'pgulga joy- lashgan. Gulkosachasi yarmigachа qoʻshilgan 5 ta gulkosa- chabargdan tashkil topgan. Gultoji kapalak shaklida boʻlib, 5 ta gultojbargdan hosil boʻlgan. Ulardan ustidagi yirikrogʻi<< yelkanchа » yoki « bayroqchа » deb ataladi ; ikki yonida joy- lashgani « qanotchа » yoki «< eshkakchа » deyiladi. Bir- biri bi- lan qoʻshilgan bir juft ostki gultojbarg esa « qayiqchа » de- yiladi. Changchilari 10 ta, ulardan 9 tasining iplari bir- biri bilan qoʻshilib ketgan, oʻninchisi esa erkin, urugʻchisi 1 ta. Mevasi dukkak ( 105- rasm). Burchoqdoshlarga mansub, respublikamizda keng tarqal- gan oʻsimliklardan biri oʻtloq sebargasidir ( 106- rasm). O'tloq sebargasi boʻyi 25–50 sm keladigan ko'p yillik oʻt. Barglari uzun bandli, uch yaproqchali. Gullari mayda, 2-3,5 sm keladigan kallakchа shaklidagi toʻpgulga joylashgan. Burchoqdoshlarga mansub oʻsimliklar qatoriga yantoq ham kiradi. Yantoqning yoshi oshgan sari uning ildizi ham chuqurlik- ka va yoniga qarab uzaya boradi. Chuqurlikka qarab oʻsgan Yantoqning yoshi oshgan sari uning ildizi ham chuqurlik- ka va yoniga qarab uzaya boradi. Chuqurlikka qarab oʻsgan ildiz ko'p vaqt o'tmay yerosti suvlariga yetib boradi. Shu- ning uchun unga « uning boshi olovda, oyog'i esa suvda>>> deyishadi. Tabiatda burchoqdoshlarning turli maqsadlarda ishlatila- digan isirgʻaoʻt, shirinmiya, oqquray, qashqarbeda, afso-
Bu oilaning madaniy oʻsimliklari- mosh, no'xat, lo- viya, soya va yasmiq alohida ahamiyatga ega ( 107–109- rasm- lar). Respublikamizning sugʻoriladigan yerlarida burchoq- doshlar oilasiga kiruvchi yeryongʻoq ekiladi. Bu oʻsim- likning vatani Braziliya. Yeryongʻoq bir yillik oʻt, barglari juft patsimon, murakkab. Guli toʻq sariq, dukkagi choʻziq. Gullari changlanib va urugʻlanib boʻlgach, gulli novdalari qayrilib, tuproq ichiga kiradi va meva hosil qiladi. Respublikamizning shаhar va qishloqlaridagi istirohat bogʻlarida, xiyobonlarda va ko'chalarda manzarali daraxt si- fatida ekiladigan oʻsimliklardan tuxumak ( yapon saforasi), tikan daraxt ( gledichiya) va oq akatsiya burchoqdoshlar oilasiga kiradi ( 110–111- rasmlar). Burchoqdoshlar oilasi Oʻzbekiston Respublikasining « Qizil kitob » iga kiritilgan oʻsimliklarga boyligi, yaʼni 60 turni o'z ichiga olishi bilan alohida oʻrinda turadi. Turlar soni- ning ko'pligi jihatidan astragal ( 37 tur), oksitrops ( 13 tur) va tangao't ( 8 tur) turkumlari ajralib turadi.
Yer yuzining hamma mintaqalarida keng tarqalgan. Baʼzan B.ni 3 kenja oila — mimozadoshlar (Mimosaceae), sezalpindoshlar (Caesalpiniaceae) va kapalakguldoshlar (Papilionaseaye yoki Fabaceae)ra ajratiladi. B.ning barglari koʻpincha ketmaket joylashgan, odatda, yon bargli va murakkab. Gullari asosan boshoqsimon, shingilsimon yoki kallaksimon toʻpgullarda oʻrnashgan, odatda zigomorf, ayrimlarida aktinomorf. Mevasi — dukkak.
Arapatiella psilophylla
B.ning 12000 turni birlashtirgan 500 turkumi (Oʻzbekistonda 528 turni uz ichiga olgan 57 ta turkumi) bor. B.dan oqsilga boy boʻlgan mosh, noʻxat, loviya, soya, yer yongʻoq oziq-ovqat uchun, toʻyimli oʻtloq oʻsimliklaridan beda, sebarga, esparset yemxashak uchun koʻplab ekiladi.
B. orasida texnikada ishlatiladigan qimmatbaho mahsulotlar olinadigan, balzamli va qimmatbaho yogʻoch olinadigan daraxtlar bor. Yer yongʻoq, Sano, qashqarbeda, shirinmiya, shildirbosh, oqquray, afsonak kabilardan olinadigan alkaloidlar, glyukozidlar, smolalar, vitaminlar va organik kislotalar tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
Choʻllarda uchraydigan qizboltir, oqmiya, achchiqmiya kabilar zaharli hisoblanadi. B.ning baʼzi zaharli turlari (derris, lonxokarpus) insektitsid sifatida ishlatiladi.
Kup B. (akatsiya, gledichiya, tuxumakva b.) manzarali oʻsimlik sifatida ekiladi. B.ga mansub koʻp oʻsimliklarning ildizida atmosfera azotini oʻzlashtiradigan azotobakter yashaydi. Shuning uchun B. azot birikmalari kam boʻlgan tuproqda ham yaxshi oʻsadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
