|
1.2 Quyash aktivliktiń troposfera va biosferaǵa tásiri
Quyash aktivliktiń jer atmosferasınıń joqarı qatlamlarına kórsetetuǵın tásirinleri tolıq anıq kórinetuǵın bolsa, onıń atmosferanıń tómengi qatlamlarına kórsetetuǵın tásirinleri jetkiliklishe qıyınlaw kórinedi. Buǵan sebep quyash aktivliktiń troposferadagi processlerge tásiri júdá kem gúzetiletuǵın process bolıp, bunday hádiyseler úlken energiyalı quyash protonlari jer atmosferası ishkerisine ótkendagina júz boladı. Ulıwma alǵanda onıń tásiri atmosferanıń joqarı qatlamı arqalı ámelge asıriladı, qaysıki troposfera ol jaǵdayda júz bolatuǵın turaqlı hádiyselerge úyrenip qalǵan bolıp, onı bul jaǵdaydan shıǵarıw ushın úlkengine kúsh kerek boladı. Bunıń nátiyjesinde qolǵa kirgizetuǵın nátiyje de atmosferanıń joqarı qatlamlarında gúzetiletuǵın hádiyselerge salıstırǵanda ápiwayılaw boladı. Ásirese korpuskulyar quyash nurlanıwları júz etetuǵın aktivlik tásirindegi qozǵalańlanishlar da, jerdiń túrli jerlerinde túrlishe nátiyjelerdi beredi hám olardıń xarakteri waqıt boyınsha hám jıl máwsimine kóre ózgeredi. Quyash aktivliktiń atmosferanıń tómengi qatlamlarına kórsetetuǵın sezilerli tásirliridan biri bul troposferadagi ulıwma cirkulyatsiyaǵa kórsetiletuǵın tásirinler bolıp tabıladı. Bul tásirinler tiykarınan túrli cikller fazalarına baylanıslı halda cirkulyatsiyajadalligining ózgeriwinde bilinedi. Ásirese bunday polyus jaqtıları ózgerisler 11-jıllıq dáwirdiń maksimumi sıyaqlında kúshayadi. Bunday hádiyselerden eń kóp úyrenilgani quyash aktivligi nátiyjesinde ciklonlarning tereńlashuvi hám antitsiklonlardıń kusheytiwi bolıp tabıladı. Quyash aktivligi dárejesiniń ózgeriwi tiykarǵı meterologik elementlerdiń: temperatura, basım, momoqaldiroqlar sanı, hár túrlı jawınlar hám olar menen baylanıslı gidrologik hádiyseler: dárya hám kól júzesiniń ózgeriwi, jer astındaǵısuvlari, kebirlanganligi, okeanlıqtıń muzlawı, terekler degi halqalar sanı hám taǵı basqa soǵan uqsawlar ózgeriwine alıp keledi.
1.2. 1-súwret Polyus jaqtıları. (Space Shuttle kosmik keme súwretke alǵan Polyus jaqtıları.)
Jer sharınıń birpara jerlerinde ıqlım ózgerislerin úyreniw kórsetedi aktivliktiń 11 jıllıq dáwiri hawa temperaturası, basımı hám hár qıylı jawınlarǵa sebep bo'lar eken. Biraq jerdiń basqa bir bólimlerinde 22 jıllıq dáwir sezilerligine tásir kórsetedi. Mısalı : Kazaxstanda júz bolatuǵın qurǵaqlıq aktivliktiń 11 jıllıq dáwirine tuwrı kelse, Arqa Amerikada 22 jıllıq dáwir tuwrı keledi. Troposferik processler degi 22 jıllıq dáwirdi 11 jıllıq dáwirdiń jup túsiwleri gúzetiletuǵın kúshli rekurrent magnit qozǵalańlanıwlarǵa baylanıslı halda qaraw múmkin. Yamasa toq cikller maksimumi qasında kúshli chaqnash qozǵalıwları menen baylanıslılıqta qaraw múmkin. Sol sebepli 11 jıllıq dáwirde troposferada gúzetilmegen qandayda bir bir hádiyse aktivlik menen onıń baylanıslı emesliginen dárek bere almaydı. Birpara rayonlarda aktivliktiń 5 - 6 jıllıq dáwirinde magnit qozǵalańlanishlari gúzetiledi. Bul dáwir tiykarınan geomagnit qozǵalańlanishning joqarı dárejesine tuwrı keledi. Planetamizda ıqlım ózgerisleri ásirese aktivliktiń 80 - 90 jıllıq dáwirinde júdá sezilerli bolıp qaladı.
Ekenin aytıw kerek tiri organizmler, atap aytqanda insan organizmi de sırtqı ózgerislerge iykemlesiw ózgeshelikigaega. Bul pikirimiz álbette saw organizm ushınǵana orınlı bolıp tabıladı. Nosog'lom organizmlerdiń sırtqı ózgerislerge iykemlesiw ózgesheliklirini susayishini biykarlaw etip bolmaydı. Bunnan tısqarı sırtqı sharayatlar quyash aktivligi tásirinde tez tez ózgerip turadı.
Quyash aktivligi biosferaǵa meterologik sharayatlar arqalı yamasa tuwrıdan-tuwrı magnitosfera arqalı tásir etedi.
1.2.2-rasm. Quyash aktivligi va biosfera.
Bunday tásirinlerden biriachisi 11 jıllıq quyash aktivligi waqtında shıbın-shirkey hám haywanlar sanınıń artpaqtasında gúzetiledi. Kópshilik jaǵdaylarda haywanlar kesellik tasıwshı sanalganligi sebepli quyash aktivligi epidemologik keselliklerde bilinedi. Epidemologik keselliklerdiń rawajlanıwı tekǵana quyash aktivliktiń troposferaga tásiri arqalı ámelge asadı bálki tuwrıdan-tuwrı biosferaǵa tásiri arqalı da bilinedi.
Quyash Jer tásirlirining ekinshi toparına birinshi náwbette onıń insan organizmine tásirinde kórinedi. Tosınarlı ólimler sanında, júrek - qan tamır kesellikalrining zorıǵıwı menen quyash aktivligi hám geomagnit qozǵalańlanishlar dıń óz-ara baylanıslılıǵın qashannan berli mediklarimiz anıqladilar. Ásirese bunday hádiyseler quyash aktivliktiń keskin ózgeriwinde ayqın bilinedi.
Bul halda meterologik faktorlar tiykarǵı rol oynamasa da bir muncha tásirge iye. Sol munasábet menen kolloid sistemalar geomagnit maydan tásirinde noturg'un teń salmaqlılıq holtida boladı. Qan hám pútkil tiri organizm fiziko - kimyviy kózqarastan kolloid sistema esaplanıp, quyash aktivliktiń júrek - qan tamır sistemasın iskerligin izdan shıǵaratuǵın tásiri taǵı bir bar tastıyıqlanadi.
Júrek-qan tamır kesellikleriniń quyash aktivligi menen baylanıslılıǵın tastıyıqlaytuǵın tájiriybeler qandıń qásiyetleri: leykotsitlar sanı, gewekleniw tezligi hám t.b úyreniw kórsetdi. Bunday hádiyselerdiń quyash aktivligi tásirine dús keliwiniń taǵı bir jaqtı mısalı Jer sharınıń barlıq jerlerinde birdeyde gúzetiliwi bolıp tabıladı. Nerv sisteması jaǵdayına quyash aktivliktiń tásiri ásirese sezilerli bolıp tabıladı. Ásirese jol transport hádiyseleriniń sanı, aydawshılar reakciyası tezligi menen quyash aktivliktiń óz-ara baylanıslılıǵında ayqın kórinedi
Keyingi jıllarda insanlarning ijodi iskerligine de quyash aktivliktiń tásiri bar ekenligi aytilmoqda. Házirshe quyash aktivliktiń biosferaǵa tásiri sebepleri retinde magnit maydanı terbelisleri, anıq chastotalı radionurlanishlar hám ultradawıslar tásirinde janlı organizmler, atap aytqanda insan organizminde rezonans júz bolıwın qaraw múmkin
Do'stlaringiz bilan baham: |
