I. Adabiyotlar sharxi

Tuproqlari

Kishilik jamiyatining rivojlanishiga nazar tashlaydigan bo’lsak, shu narsaga amin bo’lamizki, yer bizning yani insoniyatning tuganmas boyligi ekaniga to’la ishonch xosil qilamiz .chunki u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning bosh vositasi hisoblanadi. Tuproq unumdorligi va ishlarb chiqarish samaradorligini ko’tarish, antropagen omillarning tasiri natijasida sodir bo’layotgan eroziya jarayonlarini oldini olish, ko’p jihatdan unga to’g’ri munosabatda bo’lishga, uni muhovaza qilishga qaratilgan chora -tadbirlar majmuosiga bog’liqdir. Ayniqsa hozirgi kunda qishloq xo’jaligini izchillik bilan rivojlantirish, eroziya holatlarini oldini olish , yer resuslaridan oqilona foydalanish, sug’oriladigan har gektar yerning hosildorligini, uning iqtisodiy samarodorligini oshirish bilan muammolar yechimini ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.

Voha tuprog’ining holatiga salbiy tasir qiladigan jarayonlardan yana bittasi shu hududdagi ko’plab ko’llarning qurishi, shuningdek qamishzorlarning qisqarishi, hozirgi kunda Amudaryo qirg’oqlaridagi maydonlar 50-60 ming gektarga qisqargan, bu ham tuproq tarkibida sodir bo’lib , turadigan modda almashinuvi jarayoniga o’zining salbiy tasirini ko’rsatadi. Tuproqshunoslik fanining asoschilaridan hisoblangan V.V Dokuchayev (1948)tuproq haqida shunday deydi:

“Suv, havo, yer o’rtasidagi asrlar osha shakllangan o’zaro munosabatlarni oyna kabi aks ettiradi va shuningdek o’simlik va hayvonot organizmlarini ham o’zida mujassamlashtirgandir”.shuning uchun ham tuproq faqat tabiatning bir bo’lagi bo’lib qolmasdan, balki landshaftning elementlaridan biridir, u har bir hududning fizik- geografik kompleksini o’zida aks ettiradi. Har bir hududning tabiiy iqlim sharoitlari haqida to’la malumotlariga ega bo’lish uchun va qishloq xo’jaligida biror tadbirni muvaffaqatli va ekologik jihatdan to’g’ri tashkil etish uchun yani agrotexnik melioratsiya va yer resuslarinibilan xususiyati inventarizatsiya ishlarini bajarishda tuproq -iqlim sharoitlarini chuqur o’rganish hozirgi kunning eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi .Quyi Amudaryo hududi tuproqlari xilma- xildir. Sug’oriladigan yerlarning asosiy qismini o’tloq ,o’tloqi- botqoq, taqir- o’tloq, kul rang qo’ngir va qumloq tuproqlar tashkil qiladi. Mexanik tarkibi jihatda tuproqlar gilli va subgilli hisoblanadi. Nisbatan yumshoq tuproqlar irrigatsion kanallar yoqasida joylashgan. Og’ir tuproqlar relefining salbiy elementlari hisoblanadi. Tuproq hosil bo’lish jarayoni sug’orish jarayonida avtoirrigatsion cho’kmalar bilan bo’liq bolib, gidromiliorativlik xususiyati bilan ajralib turadi.

Xorazm viloyatining umumiy yer fondining 40% ini asosan o’tloqi tuproqlar tashkil qiladi.tuproqlar tutli darajada sho’rlangan sho’rlanish xlorid –sulfatli shakldadir. Unumdorlik darajasi unchalik katta emas tarkibidagi gumus miqdori 0,8 dan 1.2 gacha uchraydi. O’tloqi tuproqlar suv rejimi bilan farq qiladi. Viloyatning sug’orma dehqonchilik qiladigan tumanlarida suv rejimi irrigatsion suvlarga bo’g’liq. Bu hududning katta qismi,ya’ni Xorazm viloyati va Toshxovuz viloyati tuproqlari kuchli sho’rlanishga uchragan. Agar irrigatsion va meliorativ tadbirlar o’z vaqtida sifatli amalga oshirilsa bu yerlar juda katta hosil berishi mumkin. Botqoqi-o’tloq tuproqlar Daudon va Daryolik qirg’oqlari bo’ylab tarqalgan hamda vohaning umumiy yer fondining 20 % ini egallaydi. Bu tuproqlar gumus va azotga juda “kambag’al” dir. Botqoqi-o’tloq tuproqlarining 65% i kuchli sho’rlangan. Maxsus agrotexnik tadbirlar amalga oshirilmasa, bu tuproqlardan hosil olish ancha qiyin. Taqir tuproqlar relyefining depressiya qismini egallaydi. Bu yerda tepaliklarning tuz va mayda donador minerallar bilan qoplanganini ko’rish mumkin. Yuqori darajada minerilazitsiyaga uchragan grunt suvlarga yaqin ko’llar atrofida sho’rxoklar ko’rinadi. Xorazm vohasi tuproqlari uchun xarakterli xususiyat bu tuproqning yuqori qatlamlarida o’simlik hayoti uchun zararli hisoblangan oson eruvchi tuzlarning to’planishidir. Bu holat yillik atmosfera yog’inlaridan 15-20 marta ko’p miqdorda suvning tuproqdan bug’lanib ketishi mineralizatsiyaga uchragan grunt suvlarining yuqori qatlamlariga yaqin bo’lishidir. Ana shu sharoitning o’zi voha tuproqlarini ikkilamchi darajada sho’rlanishga olib kelgan. Shuningdek, bizning mintaqada ikkilamchi darajada sho’rlanishiga melioratsiya tizimining noto’g’ri ishlashi ya’ni qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orishda Amudaryo suvlaridan noto’g’ri foydalanish va yerlar melioratsiyasiyasida oqilona foydalanish sabab bo’ladi.

O’simliklar dunyosi
Quyi Amudaryo hududida tabiiy o’simliklar juda kam,chunki tabiiy hududlarning asosiy qismlari g’o’za va sholi ekinlari ekilgan agrosenozlar bilan bantdir.Vohaning floristik tarkibi juda kambag’aldir. Faqat saxro zonasiga yaqinlashgan sari gidrofil va psommofil o’imliklar tyrlari soni ortib boradi.Tabiiy xududlarning asosiy o’simlik to’mlami Amudoryo to’qaylari uchun xos bo’lgan dag’al o’tli to’qay tipida bo’lib ,turong’I,tol,jiyda kabi o’simliklardan iborat.Quyi Amudaryo xududi qamish, qovg’a va boshqa gidrofit o’simliklarga juda boydir.Qamishning xalq xo’jaligidagi va qishloq xo’ligidagi axamiyati juda katta ,bu xudud faqat suvda suzuvchi qushlar uchun emas, balki ko’chmanchi va uchib o’tuvchi qushlar uchun xam exostatsiya xisoblanadi.Amudaryo deltasida muxofazaga muxtoj bo’lgan ko’plab dorivor o’simliklar turlari o’sadi.Bular orasida Xorazm voxasida keng tarqalgan shirinmiyani aytish mumkin.S.E.Erejepoma’lumotlariga ko’ra Kegeyli, Qo’ngirot, Chimboy va Beruniy tumanlarida shirinmiya o’sadigan xududlar 19 400 ming ga yerni tashkil qiladi, ulardan 409294 tonna ildiz olish mumkin. Muallifning guvoxlik berishicha xom –ashyo tayyorlovchi tashkilotlar shirinmiyani muxofaza qilish va qayta tiklashga etibor qaratmayaptilar.Shirin miya ekilgan xududlarning ko’pchiligi pahta yetishtirishga mo’lljalangan maydonga aylanmoqda.Ayniqsa bu maydonlarning sholi dalalariga aylanishi natijasida shirin miya ildizi ortiqcha namlik tufayli nobud bo’moqda.Hududida 600 dan ortiq o’simlik turlari uchraydi.Shuning 250 dan turi qumli joylarda o’sadi.Qumlar va qumloq tuproqlarda keng tarqalgan o’simlik turlari saksovul,serin ,turong’il,qum akatsiyasi xisoblaniladi.Viloyatning Qizilqum va Qoraqum bilan chegaradosh tumanlarida saksovul zorlardan iborat o’rmon palasalari tashkil qilinmoqda.Sho’xoklarda juzg’un ,oq bosh ,kavraklar keng tarqalgan,to’qaylarda esa turong’il,tol,jiyda, yulg’un, jangal ko’p uchraydi.Oroldengizining qurib borish Amudaroda suvning birmuncha kamayishi daryo suvining ifloslanishi,to’qay qo’mplekslarida kattagina o’garishlar bo’lishiga olib keladi.Natijada to’qay o’simliklari dunyosiga katta zarbalar beriladi.Gurlan,Yangibozar tumanlaridagi yuzlab gektar toqaylar yo’qotilib ular o’rnini sholizorlargaaylantirildi.Natijada viloyat tabiatida ham katta o’zgarishlar sodir bo’ldi.To’qaylardagi kichik kichik ko’llar yo’qotildi.Natijada ular o’rnida sho’rxoklar paydo bo’ldi.Bu esa erroziya jarayonining kuchayishiga oliib keladi.

Viloyatdagi o’simliklarning ayrim vakillari sanoat va dori darmon axamiyatiga ega. Ularning aksariyati chorvachilikda ham eng muhim yem hashak ekinlari hisoblanadi. Ularning ayrimlariga to’xtalamiz. Qamish. Amudaryo bo’ylaridagi to’qaylarda, kollektrlarda umuman suv serob bo’lgan joylarda bu o’simlik keng tarqalgan. Ularning bo’yi 4-5 m ga yetadi. Suv bo’yidagi aksariyat qamishlar 1,5-3,5 m ga boradi. Yer osti suvlari ko’tarilishi uning tarkibidagi tuzlarning yer ustiga chiqishiga sabab bo’ladi. Bunday joylarda qamish o’sishi qiyin bo’ladi. Qamishdan chorvachilikda va aholi qurilish materyali sifatida keng foydalansa bo’ladi. Undan kimyoviy yo’l bilan chumoli kislotasi , metan sipirti, atseton . farmolin olish ham mumkin. Turong’i. To’qaylardagi asosiy o’simlik turlaridan biri hisoblanadi. Ularning bo’yi 12-14 m ga boradi. Diametri 0,5 m. Allivyal tuproqlarda yaxshi o’sadi.Hozirgi kunda undan qurulish materyali sifatida keng qo’llanilib kelinmoqda. Yantoq. Amudaryo deltasida, daryo bo’larida keng tarqalgan yavvoyi o’simliklardan biri hisoblanadi. Qumlarga yaqin joylarda ko’p uchraydi. Qizilqum va qoraqumga yaqinlashgan sari yantoqzorlar o’simliklar qoplamining asosini tashkil etadi. Bazi joylarda ilgari 20-30 gektar maydonlarni egallagan yantoqzor to’qaylari bo’lgan. Yantoq ko’p yillik o’simliklarga kiradi. Ularning tomirlari yaxshi rivojlangan bo’ldi. Yer osti suvlari 10-15 m chuqurlikda joylashgan yerlarda uning tomirlari suvgacha yetib boradi. Qo’ychilikda muhim ozuqa bob o’simlik. Asal arichilikda ham katta axamiyatga ega. Yantoq gulidan hosil bo’lgan asal o’zining sifati bilan ajralib turadi. Saksovul. Viloyatning qoraqum va qizilqumga yaqin qismlarida ko’p uchraydi. Ularning asosan 2 turi keng tarqalgan bo’lib, ular oq saksovul va qora saksovul. Ular qumli va tuzli tuproqlarda o’sishi ham mumkin. Qo’y va tuya uchun qishqi paytlarda muhim ozuq bo’lishi mumkin.

Hayvonot dunyosi.

O’zbekiston Respublikasi fanlar akademyasining ma’lumotlariga ko’ra, respublika founasi 97 turdagi sut emizuvchi, 424 turdagi qush, 58 turdagi repitilya va 83 turdagi baliqlarni o’z ichiga oladi. Shundan 24 turdagi sut emizuvchi , 48 turdagi qush , 16 turdagi repitilya va 18 turdagi baliq O’zbekiston Respublikasi qizil kitobiga kiritilgan.

Sayg’oqlarning ko’payishi va ularning tarqalishi bilan shug’ullanadigan olimlarning butun arealida Qozoqiston, Rossiya, Turkmaniston, O’zbekistonda kuzatilgan. Masalan: Qozoqistonda 90 yillardagi 800-900 ming boshdan 2001- yilda 89 ming boshgacha : Ustyurtda esa 30-65 ming boshdan 20-25 ming boshgacha . Shu xolatdan kelib chiqib , arealga kirgan mamlakatlarda sayg’oqni otish taqiqlanadi. Qozoqistonda 2000 yil 5 yilga, Rossiya federatsiyasida 1994- yildan , O’zbekistonda 1992- yildan 10 yilga taqiq elon qilindi va 2002-yilda yana 5 yilga o’zgartirildi. 2008- yil boshida biologik resurslarni muxofaza qilish. Amudaryo inspeksiyasi tashkil qilindi. Ustyurt plotasida sayg’oqlarni muxofaza qilish vazifasi ham kiritildi.

Orol dengizi tannazulga uchraganidan keyin baliq sanoati asosan ko’llarda va kam miqdorda suv omborlaridan sug’orish maqsadlarida foydalaniladi va bazi yillarda suv eng past darajada olinadi. Shuni alohida qayd etish zarurki, baliq ovlanadigan deyarli barcha ko’llar, suniy tashkil etilgan bo’lib, kollektr drenaj suvlari hisobiga to’yinadi.Respublikada baliqchilik tarmog’I b1990-yilga kelib, inqirozga uchuraydi, bu baliq tutishda ham, yetishtirish jarayonlarida aniq seziladi. Keyingi 20 yilda Respublikaning tabiiy xavzalari bo’yicha ovlashning statistik ko’rsatkichlarini taxlil etish shuni ko’rsatdiki. Respublikada 1988-1992- yillarda baliq ovlash 6134,2 dan 8184,5 tonnagacha , o’rtacha esa yiliga 6389,2 tonna bo’lgan bo’lsa, 2001-2007- yillarda 1927,8 dan 3161,8tonna, o’rtacha yiliga 2550,7 tonna baliq ovlangan. Bu malumotlardan ko’rinib turibdiki, o’sha davrda baliq ovlash xajmlari ikki yarim marta kamaygan.

Huddi shunday holat Qaroqolpog’iston Respulikasi vaXorazm viloyatida ham mavjuddir , chunki suv havzalari va ko’llar tizimi gidrologik tarkibi so’nggi yillarda nobarqarorligidan baliq ovlavchi karxonalarning tashkiliy va iqtisodiy muommolari, ularning suzish vositalari va avlosh asboblari bilan yaxshi jixozlanmaganligidan chiqadi, yana bir asosiy masala bu, baliqchilik xo’jaliklarida baliq va xajmi , no turlar xilma –xilligi bo’yicha aniq ma’lumotlarning yo’qligidir.Ayniqsa o’tgan asrning 60- yillaridan boshlab, Amudaryoning quyi oqimida dexqonchilik tizimida, yo’l qo’yilgan kamchilik, ya’ ni g’o’za o’simligining yakka xokimligi, tabiiy ravishda voha hayvonot dunyosiga va shuningdek uning balikchilik tarmog’iga o’zining salbiy tasirini ko’rsatadi; shu yillar davomida antropogen omilning ta’siri natijasida Amudaryo qirg’oqlarida tarqalgan hayvonlar. Turon yolbarslari, bo’ri, tulki, chiya bo’ri , to’ng’iz, kirg’avul va hakozalar soni juda kamayib ketgan.

Hozirgi kunda Turon yo’barslari umuman uchramaydi, bo’ri to’ng’izlar va ya’ni sayg’oq va juda ko’plab kemuruvchilar, ko’l va boshqa suv havzalarida esa zog’ora baliq , lesh, usach, laqa va terex –oqqayroq yashaydi.

O’tgan asrning 50- yillarida mamlakatimizda andatra iqlimlashtirilgan. Iqlim sharoitlari qulay bo’lganligi tufayli u muvoffaqiyatli ko’paya bo’shladi. 60- y illar ohiri v a 70- yillar boshlarida Amudaryoning quyi oqimida andatrani tayyorlash yuz minglab mo’ynagacha yetadi. Keyinchalik dehqonchilik tizimida yo’l qo’yilgan xatoliklar natijasida suv xavzalari va ko’llarning qurishi brohonerlik tufayli andatra soni kamaya boshlaydi, va tayyorlov hajmlari ancha qisqardi. Amudaryoning chap sohil bo’yi delta zonasidagi avval Orol dengizi bilan ulangan yirik ko’l tizimi, bu Sudoche Vellandidir. Amudaryo oqimining 1963-1965 – yillardagi kamayishi daryoning pastki oqimidagi gidrorejimining tubdan o’zgarishi va daryo toshishining kamayishi, delta zonasidadagi ko’plab ko’llarning yo’qolishiga olib keladi.

Keyingi davrda viloyat tabiiy xavzalarida baliq ovlash hatosiz asosda olib borilmoqda va baliqchilik karxonalari xavzalari biologik resurslardan foydalanganligi uchun ijara olingan xavza maydoni va uning baliq maxsulotdorligidan kelib chiqib ijara xaqi to’laydi. Baliq maxsulotdorligi so’nggi uch yilda ovlangan baliqlarning o’rtacha ko’rsatgichinj xavza maydoniga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Shunday qilib, rasmiy ma’lumotlarga qaraganda Xorazm viloyati havzalarida 2003- yillda tonnadan ortiq baliq tutilgan 2006- yilda esa bu ko’rsatgich tonnagacha, 2008 – yilga kelib bu miqdor tonnnaga tushib qolgan.

Ayniqsa keyingi yillarda Amudaryoning quyi oqimidagi suv havzalarida va ko’llarda muxit sharoitlarida uchramaydigan baliq turlarini iqlimlashtirish tabiiy ravishda shu yerdagi founaga xos, baliq turlarining kamayishiga olib keladi.

Jumladan baliq turini iqlimlashtirish bu, yerdagi zog’ara baliq , bakra baliqlarning kamayishiga sabab bo’ladi.

Yuqorida qayt etilganlaridan kelib chiqqan holda axboratga ega bo’lmay turib, nafaqat muayyan havza,balki butun Amudaryoning quyi oqimi bo’yicha baliq resuslarini saqlab qolish va tiklash bo’yicha birorta chora tadbir ko’rish mumkin emas.

Viloyatda ko’p hollarda baliq ovlash kvatasiz va ilmiy asoslangan holda o’tho’r turlar (ucharbaliq, oqamur) va karp bilan amalga oshirilmoqda. Baliqchilar tomonidan haqiqatta ovlangan baliq hajmlarini yashirish holatlari ko’plab uchraydi, xisobot hujjatlarida baliqlarning qimmatli turlari zog’arabaliq, lesh, usach, lakka turlar, masalan qizil ko’l va tovanbaliqga almashtiriladi.

Ayniqsa keyingi yillarda ijara karxonalari miqdori o’zgarmoqda,bazilari faoliyatini tugatmoqda,boshqalari yangidan boshlamoqda. Tabiatni muhofaza qilish organlari bu ma’lumotlarni vaqtida olish qonunlariga asosan ular faoliyatini operativ nazorat qila olmayaptilar.

Iqlimning maqsadi,vazifasi va uslublari

Keyingi yillarda Xorazm viloyatidagi sug’orma dehqonchanlikda biologik mahsuldorlik ancha kamaymoqda, buning asosiy sabablaridan biri Orol dengizining chekinishi tufayli sodir bo’layotgan iqlim o’zgarishlaridir, va shuningdek viloyatda dehqonchilik tizimida turg’unlik yillarida meyoridan ortiq mineral o’g’itlar va pestitsidlardan foydalanish natijasida insonlar orasida ularning tasiri oqibatida har –xil kasalliklar paydo bo’lmoqda.

Yuqorida qayt etilganlardan kelib chiqqan holda biz Xorazm vahasidagi sug;orma dehqonchiligida turli zaharli kimyoviy maddalarni ishlatishni tirik organizmlarga ekologik salbiy tasirini o’rganish maqsadida shu mavzuga oid ilmiy adabiyotlar yig’ish va ularda bayon etilgan fikirlarni tahlil qilishni, ularni o’rganish tufayli olingan malumotlarni, tirik organizmlarga ekologik tasirini o’rganishni maqsad qiganmiz. Ayniqsa keyingi davrda ilmiy adabiotlarda orol bo’yi regonida ekologik holat ancha chegallashgani qayt etiladi, huddi shuningdek hurmatli prezdentimiz asrlarida dunyo sinepoziumlarida qilgan nutiqlarida ham orol dengizining chekinishi natijasida O’zbekiston hududiga qarashli 2.1 mln gektar maydonida quriq sho’rxok yerlar xosil bo’lganligi va uning oqibatida iqlim o’zgarishlari sodir bo’layotganligiga alohida e’tibor qilinadi va bu holat XX asrning eng fojiasi ekanligi ko’rsatiladi.

Ishning asosiy qismi Xorazm vohasida 1960- yillardan boshlab sug’orilib dehqonchiklik qilinadigan yerlar va jumladan Xorazm viloyatidagi agrosenozlardan Manohuntura(g’o’za) ekilishi tufayli tuproqda faoliyat ko’rsatadigan mikroorganizmlarning to’r tarkibining keskin o’zgarishi, tuproqdagi moddalarni itemol qiluvchi xalqa yoqolishi yoki ularning kamayib ketishi tabiiy ravishda o’z-o’zini tozalash holati izdan chiqadi.

XX asrda joriy etilgan jadal tehnologiya qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga har- xil kimyoviy vositalar tadbiq etishga olib keladi.

Afsuski o’simliklarni kimyoviy yo’l bilan himoya qilish pestetsitlar bu muommoni vaqtincha yechshidir, yani hosilni vaqtincha saqlashdir va shuningdek muhit salbiy jarayonlarini zanjirini hosil qiladi va shuningdek insonlarning sog’ligiga salbiy tasir eta boshlaydi. Dunyoda ishlatayotgan 4-5 mln t ,pestetsidlarning faqat 1% gina o’simliklarni zararkunandalarga va kasalliklariga tasir etadi. 99% yuqori zaharli moddalar bo’lib, boshqa organizmlarga tasir etadi, tuproqqa so’riladi, havzalarga suv omborlariga va daryolariga yuboriladi, shamol yordamida tarqaladi, atrof –muhitni ifloslaydi va insonlarning sog’ligining yomonlashuviga olib keladi, bu muommalarni asoslash uchun pestetsidlarning tirik organzmlarga tasir etishi bo’yicha chop etilgan adabiyotlar bilan tanishish Xorazm viloyatida ishlatilgan pestitsidlarni bo’yicha ma’lumotlar yig’ishni asosiy maqsad qilib qo’yganmiz.

Yuqorida tilga olingan masalalarni o’rganish orqali Xarazm vohasidagi dehqonchilik tizimidan olinadigan ekologik mahsulotlar miqdorini oshirish va ekologik jihattan tozaligini ta’minlashdir.

Qisqasi Xorazm viloyatidagi sug’orma dehqonchilikdagi agrotehnik usullarni ilmiy asaslangan uslubga o’tgazish nafaqat madaniy o’simliklardan olinadigan mahsulotlar miqdorini oshirib qolmasdan, shuningdek orol dengizi atrofida vujudga kelgan ekologik muommalarni oldini olishga va aholi o’rtasida tarqalayotgan ko’pchilik kasalliklarni bartaraf etishga imkonyat yaratiiladi, shuningdek yerlarni sho’rlanishining ham kamayishiga yordam beradi.

Xorazm vohasida sug’orma dehqonchilikda qo’llaniladigan turli kimyovioy mddalarni tirik organizmlarga ekologik salbiy ta’iri.

Ma’umki, qishloq xo’jalik ekim maydonlarida mahsuldorlikning ortishi, zamonaviy agrotexnika va tehnologiya qo’llash yo’li bilan dehqonchilik ekinlaridan yuqori ko’pchilik hollarda qishloq xo’jalik zararkurandalarga (begona o’tlar, o’tlar, zararli xashoratlar) ga qarshi kurashda yangi tehnologiya sifatida turli gerbitsitlar qo’llaniladi 1984- yili Sobiq ittifoqda 343-ming t pestitsidlar ishlab chiqarilgan, shundan 157- ming t gerbitsitlar bo’lgan. Tuproq muhitidagi boshlang’ich biologik halqada; tuproq muhit “nson “ tuproqda hamma narsa to’planadi, shimiladi , parchalanadi, bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadi. Tuproqning o’ziga chidamlilik chegarasi bor. Ko’plab qo’llaniladigan zaharli gerbitsitlar tasiri natijasida tuproq o’zini-o’zi tozalash kabi biologik hislatlarini yo’qotadi va u ham katta maydondagi zaharli, o’lik muhidga aylanadi.ma’umki , keyingi yillarda turkiston sharoitida qishloq xo’jaligining ancha rivojlanadi ekin maydonlari kengayadi. Tuproqqa beriladigan o’g’itlar miqdori oshdi, qishloq xo’jaligining asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari keyingi 15- yil ichida 13-14% ga ortgan (jadval)

Qishloq xo’jaligining rivojlanish darajasi

Qishloq xo’jaligidagi tarmoqlar.	1970	1976	1985
Qishloq xo’jalik ekinlar maydoni ming / ga	24809.1	2647.04	26142.7
Paxtazorlarda pestitsidlar gerbitsitlar va defalyantlarning ishlatishi kg/ ga	60.05	72.0	60.8
Turoqqa solinadigan mineral o’g’itlar kg/ga	226	249	288
Tuproqqa soliunadigan organik o’g’itlar t/ga	4.1	5.4	6.1
Qishloq xo’jaligida traktorlar, paxta terish mashinalari bug’doy o’rish kombaynlari Yuk atomobillari, uning dona	154.1	202.4	239.6

Respublikada o’zlashtirilgan tuproqlarning deyarli barchasi DDT,GXSN kabi zaharli maddolar qoldiqlari bilan normadan 2.5-3 marta ortiq ifloslangan. Andijon, Surxandaryo Xorazm yerlarining tuprog’i 100 va xattoki 1000 marta ko’p ifloslangan.

Prafessor Yu Shodimetovning bergan malumotiga ko’ra 1990-yillar boshida Respublika xo’jaliklarining 993- ta amborxonalarida muddati o’tgan Va qollash mand qilingan 12-ming tonna zaharli kimyoviy moddalar to’planib qolgan. Ularning ekologik xavsizlik darajasi aniqlangan ular zaharli bo’lganligi tufayli yo’qotish uchun Respublika byujetidan 26.2 mln so’m ajratilgan. Kimyoviy zaharli moddalar ularni saqlash uchun mos kelmaydugan ochiq joylarda saqlangan. Aholi ichida pestitsedlardan 245- kishi zaharlangan, 13- nafari xalok bo’lgan. Bunday xolat xar yili kuzatilgan.

Xozirgi kunda ekologik muammolar inson faoliyatining turli tarmoqlarida kelib chiqmoqda, ularni yechish juda zarur bo’lib qoldi. Lekin kelib chiqayotgan ekologik vaziyatlarga ahamyat bermaslik, kelajakda og’ir salbiy xattoki tabiiy ofatlarga olib kelishi mumkin. Fan –texnika rivojlanishida xo’Jalikning turli sohalarini qayta qurishda ekologik bilim bo’lishi shart, aks holda ilmiy texnika rivoji jamiatni xalokatga olib keladi. Shu halokatan qutilishning bir yo’li bu toza ekologik qishloq xo’jaligi va ekologik toza mahsulot olishdan iboratdir.

Kimyoviy zaharli moddalarni ishlab chiqarish va ulardan foydalanish.
Dunyo bo’yicha pestitsedlarning sotilish miqdori ( hajmi) tubandagicha 1979-yili 10mlrd. Doll. 1980-yili.11.5mlrd 1983-yili 13.0mlrd., 1985-yili 13.7 mlrd 1986-yili 18—mlrd . dollarni tashkil qilgan 1984-yili amerikalik fermerlar pestitsidlarni olish uchun 5 mlrd .dollar sarf qilganlar va xamma ekin maydoniga o’rtacha 1.8 kg/ga ishlatganlar.

1983-yili dunyo bo’yicha 3 mln t. pestitsid ishlatilgan bo’sa, 34% I Amerikada 45% iovro’pada va 12% I Sobiq ittifoqda ishlatilgan. Xozirgi kunda A.Q.Sh da qishloq xo’jalik ekinlari ekiladigan yerning 61% iga , jumladan tamaki 100% , paxta 96% , jo’xori 94% ,so’ya90% ,poliz ekinlari 80%yem xashakli o’tlar 4% o’tloqzorlar 0.3% o’rmonzorlar 0.7% davlat yerlari 18.7% iga pestitsidlar bilan ishlov beriladi. Umuman AQSh ning 16.1% maydonida pestitsidlardan foydalanadi.1985-yili Sobiq Ittifoqda qishloq xo’jalik ekinlari ekiladigan maydonning 87% ga pestitsidlar bilan ishlov berilgan.

Quyidagi jadvalda sobiq Ittifoq Respublikasida pestitsilardan qancha miqdorda foydalanganligi keltirilgan (jadval) Sobiq Ittifoq Respublikalarning ekin maydonlarida1986-yili pestitsilarning ekin maydonlarida 1986-yili pestitsidlarning ishlatilishi (paton, 1988, Yabloqov ,1990) jadval

xududlar	Kg/ga	Eslatma
O’zbekistonning paxtachilik tumanlari	546	1985-yili respublika bo’yicha (oltingugurt va misdan tashqari ) 10.4 kg/ga
O’rta osiyoning paxta va sholi ekadigan tumanlari	34.5
Tojikiston	31.8	Respublika bo’yicha o’rtacha 19.8 kg/ga
Turkmaniston	30.0	Kishi boshiga 10 kg/atrofida
Primaryaning sholi ekadigan tumanlari	30.0
moldava	13.7	1987-13.2 kg/ga
Ozarbayjon	7.3
ukraina	5.1	1987-yili. 1990 4.8 kg/ga
Qozog’iston	3.8
estoniya	1.80
Gruziya	0,22

Asrimizning 70-yillarigacha ishlatilgan DDT va uning xosillarining miqdori biosferada million tonnadan ortiq bo’lib , butun tiriklikni zaharlamaqda Man qilinishiga qaramasdan ,DDT va xloroorganik pestitsidlar (xop) texnik ekinlar va meditsinaning ayrim yo’nalishlarida (pashsha va gnuslarga qarshi ) qo’llanilmoqda. Shuning uchun ham sobiq Ittifoq (hozirhgi M.D.X mustaqil davlatlar xamdo’stligi , xuydudining katta maydonlari shu zahar ximikatlar ta’iridadir masalan o’lat kasaligi tarqalgan joylarda ishlov berishda va sug’urlar inlarini dala dizenfiksiasi qilishda gektariga 1-kg gacha DDT ishlatiladi.shundan so’ng tirik qolgan sug’irlar tanasida (teri yog’ida ) DDT ning ortib borishi kuzatiladi. (Ibragimov, Bixvalov 1987).