I. Adabiyotlar sharxi

Kimyoviy moddalarning muhidda tarqalishining ekologik oqibatlari

Pestitsidlarning muhidda keng tarqalishiga asosiy sabablar

1. 
   qishloq xo’jalik mexnatida ishlab chiqarishni oshirish, agrotehnikani soddalashtirish , hosilning nobud bo’liushini kamaytirish uchun ular qo’llaniladi.
   
2. 
   Kuch bilan ta’ir qilib zararkurandalarni mutloq yo’q qilish foyda beradigan va alternativ (biologik) uslublardan chekinish;
   
3. 
   Pestitsidlar ishlab chiqaradigan komponyalarning katta foyda olishga qiziqib , ularning zaharliligini berkitib targ’ibot qilish va boshqa sabablar ularni keng qo’llashga olib kelgan.
   

Hozirgi kunda qishloq xo’jaligining quyidagi yo’nalishlarida zaharli kimyoviy moddalar qo’llaniladi.

1)o’simliklarini bo’g’imoyoqlilar (xashorotlar, kanalar) nematodalar chuvalchanglar, molyuskalar, kemiruvchilar, qushlar va boshqa hayvonlardan saqlash uchun.

2) o’simliklarni turli kasalliklardan saqlash uchun.

3) hayvonlarda uchraydigan yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish maqsadida.

4) qishloq xo’jalik hayvonlarini har xil ektoparazit (pashsha, bit, kana, so’na kabi) lardan saqlash uchun.

5) o’simlik va hayvon mahsulotlaridan zapasini saqlash maqsadida.

6) turli begona o’tlarga qarshi kurashishda.

7) o’simlik va hayvonlarning o’sish hamda rivojlanishini boshqarish uchun kimyoviy moddalar qo’llaniladi.

Pestitsitlar faqatgina qishloq xo’jaligidagina emas, balki o’rmonchilik, baliqchilik, chorvachilik, qurilish (taxta - yog’och uylarni saqlash) da qo’llaniladi. AQSH da ishlatiladigan umumiy kimyoviy moddalarning 73 % fungitsitlar, 45% gerbisitlar va 43% ni insektisetlar tashkil qiladi. Kanadada 1985 yili 45% ni pestisitlar qo’llanilgan.

Zaharli moddalarning tirik organizmlarga ekologik salbiy ta’siri.

Ma’lumki, turli pestisitlarni keng qo’llash yuqori hosil olishga imkon beradi, ammo bu usul atrof muhit tuproqlarni, shu jumladan, inaonlarni zaharladi. Sobiq ittifoqning Ovropa qismidagi o’zlashtirilgan yerlar tuprog’ida gerbisitlat miqdori 0. 005 mg/g, janubiy tumanlar tuprog’ida 0.5 mg/ga teng bo’lgan. Qo’llanilgan turli gebisitlar uzoq muddat tuproqda saqlanib turadi. Pestisitlarning o’imliklar va ularning mahsulotida to’planish darajasini bilish katta ahamiyatga egadir. Chunki ular inson ozuqasining asosi hisoblanadi. Masalan, ko’chilik pestisitlar sabzida ko’p to’planadi. Shu jumladan linura va prometrin sabzida 0.001 – 0.01 mg/kg miqdorida to’lanib, u to’rt oy davomida parchalanib ketadi. Kartoshkada to’plangan pestisitlar to’la parchalanib, mahsulot o’z o’zidan ekologik tozalanib qoladi. Pestisitlarning birikmalar hosil qilishi tuproqdagina emas, balki o’simlik va tirik organizmlar tanasida ham yuzaga keladi. Masalan, hayvon tanasiga bayteks o’z navbatida juda zararli metobolidlar-sulfoksid va sulfon kabilarni hosil qilsa. Fosor organik preparatlar juda turg’un qoldiqlar hosil qilib, ular qon, go’sht, miya va jigarda to’planadi va tanadan 7-8 hafta ichida siqib kesadi. Prosessor A. Sheraliyev O’zbekiston qishloq zo’jaliklarida har xil kasalliklar tug’dirivchi fuzarium zamburug’ turla rining ko’payishi va ekinlarni zararlanishlariga uzgen – oldin, FI-32, FP- 17, derozal, panaktin kabi fungisidlarni qo’llagan. Olimning olib borgan ilmiy izlanishlarining natijalari bo’yicha, kimyoviy preparatlarning 0.2 % li kansentatsiyasi zamburug’lar (iplarini) o’sishini sezilarli darajada pasaytiradi, o’simlik zararlanishi 57.9 % ga kamaygan va zamburug’ turlarining pategenik xususiyatini bosgan, bu qishloq xo’jalik ekinlarini himoya qilish va ulardan yuqori hosil olishda katta ahamiyatga ega.

Pestisidlar murakkab murakkab kimyoviy birikmalardan va juda ko’p komponentlardan tashkil topgan bo’ladi. Masalan, insektisid oksafen 100 dan ortiq komponentdan tashkil topgan. Qator pestisidlar ichida doimiy aralashma sifatida dioksinlar bo’ladi. Ular xozir ma’lum bo’lgan zaharli moddalarning eng kuchlisi hisblanadi. Ularning juda oz miqdori terasogen, kanseragen va musagenlik salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi. (Majarova va bosh 1988-1989)

Mayda baliqlar, katta baliqlar ozuqa xalqasi bo’yicha harakat qilishi natijasida pestisidlarning to’planish darajasi yuz ming marotaba ortib boradi. Buning natijasida tabiiy muhitda pestisidlar va ularning qoldiqlari juda havflimiqdorda to’planishi mumkin. Pestisidlar bioakumulyatsiyasi quyida keltirilgan (jadval)

Ayrim pestisidlar bioakumulyatsiyasiga misollar (Yablokov, Ostroumov, 1985)

Kimyoviy moddalar	Organizm nomi	Akkumulystsiya darajasi
Leptofas	Quyosh bilan (liponus macrohirus)	*773
Endrin	Qalin boshli pimefalis Pimerhales pronulas	*6800
Xlorpirifas		*1700
Kenon	Karpzibit Cypribnodan variegasus	*7400
DDT	Qalinboshli pimefales Pimephales promelas Устрица – Crassostrea-vizginica	*133000 *70.000
TDE GXB Aminokarbofasfat	Fitoplankton Gagara Qoraboshli pishefales Rogolistnik – Geratophillum demernem	*333 *107000-170.000 *2100 *400-qorong’ida *1000-yorug’da

Turli muhitda to’plangan pestisidlar qusharga, baliqlarga va bshqa hayvonlara har xil salbiy ta’sir ko’rsatadi. (jadval)

Turli pestisidlarning hayvonlarga ta’sir qilishiga misollar

Hayvonlar nomi	Pestisidlar	Ta’sir qilish holati
Yoz, plotva, harb	Yalan	Jinsiy hujayralar yemirilishi va ko’payishi jarayoni buziladi
Lin, oqun, sazan, lex	Pgonapda	Ko’payish jarayonining buzilishi kuzatiladi
Ko’l baqasi	Kotoran busifas	Suyak ichidaga mag’iz xujayralarida xromasomaning aberratsiya darajasi kamayadi
Zarafshon fazoni	ДДТ ГХЦГ	Tug’ilgan qushchalarning oyoq-qanot va tumshuqlarining xunukligi kuzatiladi
Karkunoq julan	24 -Д	Qushlar o’limi kuzatiladi
Oddiy qo’ng’ir	ДДТ, ДДЕ	Qushchalar o’ladi
Quyon talay	ХОС	O’lik tug’ilgan quyonchalar soni ko’payadi, embrion buziladi. Balog’atdagi quyonlar o’ladi
Uy quyoni	2.4 –Д	Ko’payish jarayonining buzilishi kuzatiladi

Xulosa

Orol dengizi atrofidagi ekologik va milerativ holatlarni yaxshilash uchun tubandagilarga e’tibor berishimiz shu kunning dolzab muommolaridan biridir. Ya’ni hududdagi hanfli holatlarni va agroekotizmning milerativ holatini ilmiy-nuqai nazaridan chuqur tahlil qilish. Ekologik monitoringning umumdavlat tizimini yaratishning uslubiyat va uslubiy asoslarini ishlab chiqish.

Alohoda o’simlik turlariga ta’sir qiluvchi atrof muhitning integral ifloslanishi bo’yicha ekologik me’yorlar ishlab chiqish.

Tuproqdagi pestisidlarning fito PDK ni aniqlash uslublarini yaratish. Arid hududlar manzaralaridagi ekologik vaziyatni majmui son jihatdan baholash uslubi ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Oqava suvlarni oliy o’simliklar, suv osti o’simliklari va “suv xo’jaligi ekologiyasi” ilmiy ishlab chiqarish markazi mikrooganizmlar yordamida hamda suvni neft mahsulotlaridan tozalash uskunalarini o’rnatish hudud sharoitiga mos keladigan bioinjeneriya uslublarini barpo etish.

Respublikamiz iqlimining va antropogen omillar ta’siri ostida 2007 yilgacha bo’lgan o’zgarishni, hamda Orol dengizining chekinish ta’sirida Orol bo’yi iqlimining o’zgarishi umumi jihatdan chuqur tahlil qilingan holda baholanishi zarur. Janubiy Orol bo’yi o’simlik va hayvonot dunyosi biologik xilma xiliigining yashash joyi sharoitlarining ekologiyasi va qurigan Orol dengizi tubidagi o’simlik qatlami tuzilmasining o’zgarganligi ilmiy jihatdan o’zgarishi shart.

Hozirgi kundayoq ko’lab salbiy oqibatlarga olib kelgan sug’orishning an’anaviy usullarini ommaviy qo’lashni har yerda qisqartirishi maqsadga muvofiqdir. Ko’pchilik iqlimning qurg’oqchillashuvi va yer usti suvlari sifatining pasayishida Orol bo’yida suvni tejovchi texnologiyalarni alohida muhimdir.

Mustaqillik sharofati tufayli amalga oshirilayotgan ekologik va milyerativ vaziyatni barqarorlashtirish tadbirlar Orol bo’yi muammosini hal qilishda muhim qadam hisoblanadi.

Amalga oshirilayotgan loyihalarningmonitoringi va natijalarning ilmiy tahminli regiondagi kutilayotgan iqlim o’zgarishlarga moslashishning samarali tadbirlarining ishlab chiqishning muhim tarmoqidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Karimov. I. A.O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xafsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent “o’zbekiston” 1997.

Azimboyev S.A. sho’rlangan tuproqlar melioratsiyasi. Toshkent 2003. Abdullaev S. A, Namozov X. K. tuproq melioratsiyasi “ o’zbekiston milliy ensiklapediyasi”. Davlat ilmiy nashiryoti. Toshkent 2011.

Avliyoqulov A, Samutali A, Xusanov R, Bezboradov G. Sistema zemliyachiya vuslovyax korennogo izmeninya struktura seleskoxozyayestvennovo proizvogstva. Toshkent 1998. Azimboyev S.A. Amudaryo vohasi tuproqlarning ekologik holati va muxofazasi, O’zbekiston Respublikasi fanlar ensklopedyasi, Urganch Davlat Unversteti. O’zbekiston Respublikasining 20 yilligiga bag’ishlanadi. 19-21-iyul 2001 xiva. Alladina O.N. drugie. Moskovskaya selsoxozyayesfvennaya Akademiya Timiryazova. Vliyanes Em- texnologi na regineratsionnuyu sposobnost delenix cherenkov dekorasivnix kultura. Andrionov B.V. Iz istori orosheniya vbasseyne aralshovo morya. Nauchnoisledovatelskiy koordinatsionniy sentr “Aral” institut etnologi im. N.N. Mikluxo Maklaya krizis Moskva 1991. Axmedov X. A sug’orish melioratsiyasi Toshkent 1964.

Andrianev B.V. nekotorie aspekti vzamiodeystviya prirodi iobshestva (na premera istori osvoeniya nizoev amudari v XVIII- XIX vv).

Akramov Z.S, Rafiqov A. Orol pregibayet, shto dalshe? V knige “ sudba ora la”- Toshkent 1998. Bakach Tibor. Oxrana okrutayeshey sredi Moskva 1980. Burixina S.I, Kovolenka E.V va boshqalar. EM- texnologiya v uslovyax odesskoy oblasti, dostinunuya EM- texnologi v Rossiya. Moskva 2004s

Vaylert. G.I. Muravyev N.T va boshqalar. Pochvi levoterejnoy chasti nizovyev Amudari- toshkent . Fan 1961. Minev V.G. Biologicheskoe zemledeli i mineralnve udobreniya. Moskva 1993. Vikolov A.A, Kvasnikov V.V, Klechetov A.N. Chijevskvy M.G. Zemledeli Moskva 1956. Vikulov V. E. rejim ostova prirodopolzovaniya. Novosibirsk 1982.

Vaytkevich G. V. Vronskiy V.A. osnovi ucheniya o biosferi- Moskva 1989. Gerosimov I.P. Kuzmetsov N.P va boshqalar Aralskovo Moryaonax I antopogennovo opusninivaniya prialiya “Problemi osvaemiya pustin”, 1987, №1 glavniy turkmenskiy kanal Moskva.

Dokuchayev V.V. uchenis ozonax priroda geografgriz, Moskva 1948. Zaslavskiy B.G. Erejepov S.E. Flora Qarakalpaki ejeyo xozayestvennaya xarakteristika, ispolzavanie I oxrana, Toshkent, Fan 1978. Yormatova D. Nazirov A. Xushvaqtova X. Qishloq xo’jalik asoslari. Toshkent “O’zbekiston”2002. Zimova B.A Meliorativie sostayanie i produktivnost orashovnix zemel. Sostaniem orashavix zemel I otsenki vliyaniya vodnik melioratsi na okrujayushuyu sredu Ashxabad, 1987. Izrael Y.A Nazarov I.M. va boshqalar kislotnie dojdi-Moskva,1987. Izrail Y.A, Rovinshiy F.Y. Beregite biosferu-Moskva, 1987. Kalashnikov A. I. I drugie Pochvi pravoberejnoy chasti nizovyev Amudari.Turoli instituta pochvoveoleniya N.A.O’zbekiston Toshkent, Izol-vo AN O’zbekiston. Korpochevskiy L.O. Pochvi melioratsiya I oxrana prirodi.1987Kostikov A.I.Omovie melioratsiya Moskva 1960 Leontev O.K.Problema Aralshovo morya “ Vest. M.G.U.”, 1987. Minev V.G. Ekologicheskiy problemi agroximi- Moskva, 1988. Muhammadiyev U,Sovershinstvovonieekspulatatsiya gidromeliorativnix sistemToshkent 1987. Muhammedjonov M.V. OTVETE ZA ZEMLYU Toshkent,1987. Muhammedjanov M.V. Sharafiddinova F.X. oxrana i ratsionalnaya ispolzavanie prirodnix resursov O’zbekistana Toshkent 1989. Nazirov A. nauha ixlopoq Tashkent 1977. Neymani B. Y. Industriya mikrofov – Moskva 1983. Nihonov A. Melioratsiya ekologicheskiyie opravdannaya, ekolojiskiy chisyisatsiono neobxodimaya. Nauha jizn 1989. Obshe zemledshe pod redaksiey prof. Vorobuyeva S.A. I PROF. Burova D.I. Moskva 1964. Mo’minov F.A. Izmenchivocht klimata sredniy Azii. Toshkent 1945.Ogohiy asarlar VI- jild T.Toshkent1980 Pavlov I.F. Umenshit pestitsidnuyu nagruzka na prirodu. Jurnal zeledilie,1987. Ro’zmetov u. cho’l zo’nasi sug’oriladigan tuproqlari unumdorligi va paxta hosilinioshirishda biologik azotning ahamiyati. Jurnalekologiya xabarnomasi 2007. Toshqo’ziyev M. Ziyomuhammedov I. Haqberdiyev O. Yerlardan oqilona foydalanishga doir ayrim ilmiy- nazariy va amliy mulohazalar. Ekologiya xabarnomasi 2008. To’xtayeva X. Rahmatov Y. Rahmatov I. Markaziy Qizilqumda cho’llashishni oldini olish choralari.Ekologiya xabarnomasi 2007. Ergashev A, Ergashevning agroekologiya Toshkent 2006. EM-texnologiya- biotexnologiya XXI voha sbornik materiolov po praxticheskomu premenenniyu “ Baykal EM-1 g ulan uge 2010. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi T-4 Toshkent 1976, 132-134- betlar. Qozoqov A. Namangan viloyatida tuproq unumdorligini oshirishning ekologik asoslari. Ekologiya xabarnomasi 2008. G’ulomov Y.G.’ Xorazmning sug’orilish tarixi. Toshkent 1959. Ergashev A.E. Ergashev T.E. Atrof-muhitni muxofaza qilish . Toshkent T.D.A.U 2003. Egamberdiyev R.