I a очиқ Ўзанларда (каналларда) сув оқимининг текис ҳаракати

3.2 Канални лойқа босишга қарши текшириш
Каналдаги сув оқимининг тезлиги жуда кичик бўлса, канални лойқа босиш хавфи пайдо бўлади. Шу сабабли канални лойқа босиш мумкин бўлган чегаравий тезликни аниқлаб, каналдаги сув оқимининг ўртача тезлиги билан солиштириш зарур.
Шуни алоҳида қайд этиш керакки, Ўзбекистон шароитида фойдаланилаётган ва лойиҳалаштирилаётган каналлар учун лойқа босиш тезлигини аниқлаш катта амалий аҳамиятга эга. Чунки Ўзбекистондаги каналлар асосан Амударё ва Сирдарёлардан сув оладилар. Амударё ва Сирдарё дарёларда жуда кўп миқдорда чукиндилар оқади.
Каналлардаги лойқа босиш тезлиги оқимнинг лойқа узатиш қобилятига боғлиқдир.


Оқимнинг лойқа узатиш қобилияти. Динамик мустаҳкам каналлар.

Каналларни лойиҳалашда - ювилиш тезлиги қиймати тупроқ турига қараб, ҚМ ва Қ лардан олинади (бу хақда юқорида айтиб ўтилди).

Каналларда маълум даражада лойқа миқдори ҳаракатланиши мумкин. Улар маълум жойларда чўкиб, яна ҳаракатга келишлари мумкин. Бундай жараёнлар кечадиган каналларни динамик мустаҳкам канал дейилади.

Бу жараёнларни аниқ ифодалаш учун оқимнинг лойқа узатиш қобилиятини билиш лозим.
Лойқа узатиш қобилияти деб – оқимнинг маълум лойқалик миқдорини чўктирмасдан олиб юриш имкониятига айтилади.
Каналнинг лойқа босиш тезлиги оқимнинг лойқа узатиш қобилияти билан боғлиқдир.
Ҳозирги кунда лойқа узатиш қобилиятини аниқлаш учун бир неча формулалар мавжуд:
1. Е.А.Замарин формуласи:

бу ерда: - оқимнинг лойқа узатиш қобилияти;
- тинч сувдвги лойқа заррачаларининг чўкиш тезлиги;
- ўртача гидравлик катталик, (мм/с).
2. Табиий ва лаборатория шароитида ўтказилган тажрибаларни умумлаштириб, лойқа узатиш қобилиятини ҳисоблаш учун С.Х.Абальянц қуйидаги формулани келтириб чиқарган:

бу ерда: - ўртача гидравлик катталик, (мм/с).
3. Оқимдаги чўкиндиларни ҳар хил ўлчамларга эга эканлигини ҳисобга олиб, А.М.Арифжанов томонидан оқимнинг лойқа узатиш қобилиятини ҳисоблаш учун қуйидаги формула таклиф қилинган:

бу ерда:
ёки ;
- чўкинди диаметри, (мм);
- «оптимал» диаметр, яъни, тезлиги оқим тезлигига тенг бўлган чўкинди заррачалари диаметри, (мм).
Юқоридаги формулалар асосида оқимнинг лойқа босиш чегаравий тезлигини қуйидагича аниқлаш мумкин:

1. Е.А.Замарин формуласи асосида:

- коэффициент;
- оқимнинг лойқалиги, (кг/м³);
- лойқа заррачаларининг ўртача гидравлик катталиги, (мм/с);
, .
,
2. С.Х.Абальянц формуласи асосида:

бу ерда: - тузатувчи коэффициент;

3. А.Арифжанов формуласи асосида:

, ;
Гидравлик катталик миқдори ҚМ ва Қ 2.06.03-97 – «Суғориш тизимлари лойиҳалаш меъёрларидан» олинади.
Каналдаги сув оқимининг ўртача тезлигини аниқлаймиз:





Тезликларни солиштирамиз, агар бўлса, канални лойқа босмайди.