I. A. Karimov Ta’lim tizimidagi chuqur va keng ko’lamli islohotlarning mazmuni va amalga oshirish muddatlari O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to

_b*«i i/pm**

□ » *

• . a x

i®³¹

Aj

	A	В	С	D		E		F -
1
2	6	8	=A2-B2
3
4
5
6
7 9									-J
10
11
12

Прш*»

«и

3 " ^ i>50

Masala4. ME Excel da ikki sonni bo’linmasini topish

Л] fj«»» §«« Cr*ge«« и»}!- Сцамг Ja»**— $ю«

А Т .. л ■ 1 - <' - | J £ -

-г»«опта* . X J t

ж1ЛД1

• » *

Д-1

	A		в			С	D		E		F
1
2	6.		8			=A2/B2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
’« • • *t	II 1						iii_		i		1Г
4м ря	<■* 3<»otu *		Li С & 4		j Jb .4	in hi •4 л	ё* Jl
											ИЛ
if^1 ии»| О £S Ф *" #				j C \£oam**j aoiSer.fi j ■*] Jorv licto» «t» л* fMt ■				| j JJ ГисИ 1як_		53 1Ш

Masala5. ME Excel da sonni darajaga ko’tarish
**• Одом И fc»npм *ч»»' '«*»« {**«> _b>»v*»

7 u 4 j Л * ^ * I- s*

ггдидоя» - X -J * »A2«2

• St' :*|

A |

■ - 9 *

	А	В	С		D		Е		F ^1
1
2	6	=А2^л2
3 4 5
6
7									J
8
9
10 11
12
....	«-■•и'Лсч /			U1 J				111^0

ч*-д-« = s ■* j|

мм		чип
* Г*си| J Ц ... ■ | -*| МфпАмч)	»<4ttn*t Ьи.	3 « К г»**

Masala 6. ME Excel da sonni ildizdan chiqarish

1" ^дилддя——■

4J Цмаы И lw :«»

•J: ?t ( -is- ¹ “I- □

CltWtWI» .XV» -c ;l I|

•El'"

•A|

•>1

	A	В	С	D E	F
1
2	25]	CM CM < II
3
4
5
6
7					m
8
9
10
11 12 к • • ••	p*.. I,■ n«-; / rw.■) 1			■Fl'l 1	ИГ^1

* li 4 . S - > •< ten

I n»™J gg I • , |j) •; . . J. ... ; t—

A-s-g4 j|

■ tat*»Ltf.iwni ] j | »% r«n«>ft ' a. H lf*H..

ШМ

и - к им

2. 
   Chiziqli tenglamalar sistemasini yechish
   

Chiziqli tenglamalar sistemasini yechishning to‘rt xil usuli bor:

• 
  o„rniga qo„yish usuli;
  
• 
  algebraik usul (Gauss usuli);
  
• 
  grafik usul;
  
• 
  determinants - Kramer usuli.
  

Chiziqli tenglamalar sistemasini yechishning Kramer usulida kompyuterdan foydalanish quyidagicha: Microsoft Officening EXCEL standart dasturida ushbu masalaning yechimini kichik dastur yordamida juda tez aniqlash mumkin.

Masalan. Quyidagi 2 o‘zgaruvchili chiziqli tenglamalar sistemasi berilgan bo„lsin:

2x + 5y=7 {4x-y=3

Ushbu sistemani yechish uchun EXCEL elektron jadvalida quyidagi matritsa- jadvalni tuzib olamiz:

	A	В	С
1	2	5	7
2	4	-1	3

Ushbu matritsadan esa quyidagi determinantlarni tashkil qilamiz:

	A	В	С	D	E	F
...
3	=A1	=V1		=A3*V4
4	=A2	=V2		=V3*A4	=D3-D4	D

Ushbu asosiy determinantni D harfi bilan belgilaymiz.

Yordamchi Dx determinantni tashkil qilish uchun esa 1-ustun elementlari o‘rniga

3. 
   ustun elementlarini joylashtiramiz:
   

	A	В	С	D	E	F
5	=S 1	=V1		=A5*V6
6	=S2	=V2		=V5*A6	-D5-D6	Dx

Yordamchi Du determinantni tashkil qilish uchun esa 2-ustun elementlari o„rniga

3. 
   ustun elementlarini joylashtiramiz:
   

	A	В	С	D	E	F
,,,
7	=A1	=S1		=A7*V8
8	=A2	=S2		=V7*A8	=D8-D7	Du

Kramer formulalariga ko„ra: X= Dx/ D Y= Dy/ D

		E	F	G
1			X=	=E6/E4
2			Y-	=E8/E4

A1-S2 diapazondagi koeffitsientlar o„rniga boshqa koeffitsientlar kiritilsa, yangi tenglamalar sistemasining yechimi avtomatik ravishda hisoblanadi. Berilgan koeffitsientlarni o‘zgartirish natijasida ixtiyoriy ikki o‘zgaruvchili chiziqli tenglamalar sistemasini qisqa muddatda yechish mumkin.

Endi quyidagi 3 o„zgaruvchili chiziqli tenglamalar sistemasi berilgan bo„lsin:

2x+5u+2z = 9 {4x - u + z =4 3x - 2u+4z = 5

Ushbu sistemani yechish uchun EXCEL elektron jadvalida quyidagi matritsa- jadvalni tuzib olamiz:

	A	В	С	D
10	2	5	2	9
11	4	-1	1	4
12	3	-2	4	5

Ushbu matritsadan esa quyidagi determinantlarni tashkil qilamiz:

	A	В	С	D	E	F
18	=D10	=V10			=A18*V19*S20	=A20*V19*S18
19	=D11	=V11	=S 10		=A19*V20*S18	=A19*V18*S20
20	=D12	=V12	=S11		=A20*V18*S 19	=A18*V20*519
21			=S12		=E18+E19+E20	=F18+ F19+F20
22					=E21-F21	Dx

Ushbu asosiy determinantni D harfi bilan belgilaymiz.

Yordamchi Dx determinantni tashkil qilish uchun esa 1-ustun elementlari o„rniga

3. 
   ustun elementlarini joylashtiramiz:
   

	A	В	С	D	E	F
23	=A10	= D10	=S10		=A23*V24*S25	=A25*V24*S23
24	=A11	= D 11	=S11		=A24*V25*S23	=A24*V23*S25
25	=A12	= D 12	=S 12		=A25*V23*S24	=A23*V25*S24
26					=E23+E24+E25	=F23+ F24+F25
27					=E26-F26	Du

Yordamchi Du determinantni tashkil qilish uchun esa 2-ustun elementlari o„rniga

3. 
   ustun elementlarini joylashtiramiz:
   

	A	В	С	D	E	F
28	=A10	= V10	m DIO		=A28*V29*S30	=A30“V29*S28
29	=A11	= Vll	= D 11		=A29*V30*S28	=A29*V29*S30
30	=A12	= VI2	= D 12		=A30*V28*S29	=A28*V30*S29
31					=E28+E29+E30	=F28+ F29+F30
32					=E31-F31	Dz

Yordamchi Dz determinantni tashkil qilish uchun esa 2-ustun elementlari o„rniga

4. 
   ustun elementlarini joylashtiramiz:
   

	•••	E	F	G
10		X=	=E22/E17
11		Y=	=E27/E17
12		Z =	=E32/E17

Berilgan sistemani yechimlarini topish uchun quyidagi hisoblashlarni amalga oshiramiz:

X= Dx/ D

U= Dy/ D Z = Dz/ D

... А10- D12 diapazondagi koeffitsientlar o„rniga boshqa koeffitsientlar kiritilsa, yangi tenglamalar sistemasining yechimi avtomatik ravishda hisoblanadi. Berilgan koeffitsientlarni o‘zgartirish natijasida ixtiyoriy uch o‘zgaruvchili chiziqli tenglamalar sistemasini qisqa muddatda yechish mumkin.

2. 
   Geometrik masalalarni yechish Prizmaning yon sirtini topish
   

Prizmaning yon sirtini formulasi quyidagi S_yon = p_asos • l ko’rinishga ega. Bu

formuladan p=a, l=k ga teng bo’lsa. Excel dasturida foydalanib quyidagicha hisoblaymiz.

1""		’ir^u		H |	— — hhi uw ,oo +,o			= F =F L	n - a [
	AB5	- X £ =C3*E3
	A	В	с		E	F	G	H	I	J
1
2			,p		i
3			a		к
4
5			S=	=C3*E3
6
7
8
9
Л n

formulalar kiritilgandan so’ng “Enter” tugmasini bosamiz.

XULOSA

O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o’quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi etarli emasligi, yuqori malakali pedagog kadrlarning etishmasligi, sifatli o’quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda didaktik materiallarning kamligi, ta'lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o’rtasida puxta o’zaro hamkorlik va o’zaro foydali aloqadolikning yo’qligi kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy kamchiliklar sirasiga kiradi, deb ko’rsatib o’tilgan edi. Shuning bilan bir qatorda, axborot va pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish orqali ilmiy- tadqiqotlar natijalarini ta'lim-tarbiya jarayoniga o’z vaqtida joriy etish mexanizmini ro’yobga chiqarish, zamonaviy axborot texnologiyalari, komp'yuterlashtirish va komp'yuter tarmoqlari negizida ta'lim jarayonini axborot bilan ta'minlash rivojlanib borishi belgilab qo’yilgan.

Bu muammolarni echimini topish axborot texnologiyalarini ta'lim tizimiga qo’llashdek muhim masalani keltirib chiqaradi.

Zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ma'lumotlarni obrazlar ko’rinishida taqdim etish va fikrlash jarayonini tashkil etish o’quvchilarning aqliy rivojlanish darajasini yuqoriga ko’taribgina qolmasdan, an'anaviy o’qitish o’rtasidagi nisbatni o’zgartirishga ham olib keladi. An'anviy o’qitish metodikasida o’quv materiallari asosan matn va formulalar ko’rinishida berilib, o’quv materiallarini namoyish imkoniyati deyarli mavjud emas. O’quvchilarga berilayotgan materiallarni qayta kodlashtirish va o’zlarining modelini yaratish masalasi yuklanmaydi. Bu ma'noda AT asosida o’quv materiallarini obrazli ko’rinishda taqdim etishda ularga har xil ko’rinishdagi ranglar, harakat, ovoz kabi elementlarni kiritish o’quvchilarning o’quv materiallarini qabul qilish jarayoni samaradorligini oshirish bilan birga, berilayotgan materiallarni tahlil qilish, taqqoslash hamda abstrakciyalash kabi muhim sifatlarini rivojlantiradi.

Respublikamiz olimlaridan S.S. G’ulomov, A.Abduqodirov, A. Abdullaev,

S.Raxmonqulova, R.Hamdamov, N.Bochkaeva va boshqalarning ishlarida yuqoridagi kabi masalalar bazasini yaratishga to’xtalishgan.

O’rganilgan manbalar tahlili asosida shu narsa ma'lum bo’ldiki dasturiy vositalardan to’rri foydalanishni bilmasdan turib yuqoridagi kabi muammolarni hal qilish mumkin emas. Shu maqsadda ushbu dissertaciyada hozirgi kunda keng omma ichida foydalanib kelinayotgan MS EXCEL dasturining o’quvchilarga yanada keng qirralarini ochib berish orqali, uning imkoniyatlariga asoslangan holda misol va masalalarni AT vositasi yordamida echimini topish orqali bir vaqtni o’zida uni ko’rib borish hamda xulosalar olish yo’llarini ko’rsatishga harakat qilindi.

Dissertaciyaning birinchi bobida, MS EXCEL dasturi imkoniyatlari, qulayliklari va standart funciyalari vazifalari ko’rsatilib o’tildi. Ikkinchi bobda MS EXCEL matematik formulalari, ularning amaliy masalalarni echishda qo’llanilishi tahlili qilingan bo’lsa, uchinchi bobda MS EXCEL amaliy masalalarni echishga tadbiqiga oid misollar ko’rsatildi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

8. 
   Aloyev R.D. Fan, texnika va ta’limda information texnologiyalar. Buxoro. 2002y. 205 bet.
   
9. 
   Майоров С.И. Информационный бизнес. - М.1993
   
10. 
    Макарова Н. и другие. Информатика -М.:Финансы и статистика. -1997.
    
11. 
    Симонович С., Ессеев Г., Алексеев А. Общая информатика учебное пособие - М.: Аст - Пресс: Инфорком - пресс,1 999.
    
12. 
    СухановА.П. Информация и прогресс. - М.1998.
    
13. 
    Томбовче В.Л.Пятый рынок -экономическое проблемы производства информфации. -М.1995.
    
14. 
    Урсул А.Д. Информатизация общества. Введению в социальную информатику.
    
15. 
    AbduqodirovA.A. Algoritm, dastur, EHM.T., ” O ’ qituvchi ”, 1992 yil.
    
16. 
    Ahmedov B.B., Tayloqov N.I. Informatika. Akademik litsey va kasb-hunar kollej lari uchun darslik.T.,”O’zbekiston”, 2001 y.
    
17. 
    G’ulomov S.S va boshqalar. Iqtisodiy informatika .T., 1999
    

yil.

22. 
    Xolmatov T.X., Tayloqov N.I. Amaliy matematika va dasturlash, kompyutering dasturiy ta’minoti. Oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanma. - T.; “Mehnat ”,2000 yil.
    
23. 
    Tayloqov N.I., Ahmedov A.B. IBM PC kompyuteri .Ilmiy ommabop qo’llanma. - T.,”O’zbekiston”, 2001 yil.
    
24. 
    Закон РУз «Об информатизации и защите информации».
    
25. 
    Informatika:Kasb-hunar kolejlari uchun o ’ quv dasturi.//Muallliflar jaoasi:A.A.Abduqodirov,R.D.A ’ loyev, R.R.Boqiyev va boshqalar - T.:2000 yil.
    

Excelning asosiy hujjati bu electron jadval hisoblanadi.Yuqoridagi tasvirda esa electron jadvalning umumiy ko’rinishi keltirilgan.Undagi belgilashlarni ko’rib chiqamiz:

2. darchani kattalashtirish belgisi

3. darchani yigishtirib masalalar paneliga olib qo’yish .

4. Menyular qatori.

5. Ikki qator asboblar qatori deyiladi.

6. Formulalar kiritish maydonchasi

7. Faol katakcha manzilini ko’rsatib turuvchi katakcha

8. Ustunlar manzili

9. Qatorlar manzili

Excel muharriri menyusi oynani yuqori qismida joylashgan bo’lib, u 8 bo’limdan iborat: Файл, Правка, Вид, Вставка, Формат, Сервис, Таблица ва Okho.Bu bo’limlar yordamida biz matn fayllari,matn, rasm va istalgan ob’yektlar ustidan har xil amallarni bajarishimiz mumkin.Endi bu bo’limlar bilan yaqinroq tanishaylik.

СТРАНИЦА qismi yordamida varaqa razmeri va ko’rinishini, ПОЛЯ qismi yordamida esa hoshiyalar hajmini o’zgartirishimiz va jadvalni varaqada joylanishini sozlaymiz. КОЛОНТИТУЛЫ qismi yordamida biz yuqoridagi va quyidagi kolontitullarni sozlaymiz va ularni yaratamiz. ЛИСТ qismi yordamida esa bosmaga chiqaradigan sohani va satrlar va ustunlar har bitta varaqda chiqishini,varaqalarni pechatlash tartibini sozlaymiz.

10. 
    Область печати - Bosmaga chiqarish uchun kataklar (xona) diapozonini berish(Задать)yoki olib tashlash (Убрать).
    

11. Предварительный просмотр - Bosmaga tayyorlangan hujjat sahifasini oldindan ko’rish

12. 
    Печать - Faylni bosmaga chiqarish
    
13. 
    Отправить - Faylni boshqa kompyuterga jo’natish
    

IDarchani yopish belgisi

IMasala Excel dasturida ikki sonni yig’indisini topish:

Bizga 6 va 8 soning yig’indisini topishimiz kerak bo’lsa MS Excel dasturini yuklaymiz va ishga quyidagicha tayyorlaymiz (1-rasm)