|
1.4. Bozor va uning vazifasi
Bozor iqtisodiyoti asosiy iqtisodiy vazifalarni hal etishda unga teng keladigan
muqobil variantning yo`qligini isbotladi.
Birinchidan, bozor ishlab chiqarish va iste’molning o`zaro bog’liqligini
ta’minlaydi. Bu funktsiyani u taklifni to`lov qobiliyatli talab hajmiga muvofiqligini
o`rnatish orqali amalga oshiradi.
Ikkinchidan, xolis ishlab chiqaruvchilar mehnatining natijalarini ijtimoiy
baholashni kafolatlaydi. Bunday baholash mexanizmi oddiy, samarali va
ob’ektivdir. U bir narsadan: oldi-sotdi bo`lidimi yoki yo`qligidan iborat.
Uchinchidan, bozor ishlab chiqarishning yuqori samaradorligi uchun sharoit
yaratadi. Bunga qoloqlarni ilg’orlardan «ajratuvchi» raqobat yordam beradi.
«Sof» bozor hech qachon mavjud bo`lmagan, bu hayoliy tizim - «mukammal
raqobat» deb ataluvchi «hayoliy» modeldir. Erkin bozor yoki «mukammal
raqobat» ishi qator majburiy shartlar, institutlar mavjudligi bilan aniqlanadi:
xususiy mulkchilik;
tadbirkorlik va tanlash erkinligi;
shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi sifatida;
raqobat;
bozor narxlari tizimiga tayanish;
davlat rolining cheklanganligi.
Bu barcha institutlar xo`jalik faoliyatini rivojlantirish asosi sifatida iqtisodiy
rag’batlantirish tizimini vujudga keltiradi.
3
Microeconomics, Second Edition bv Robert S. Pindyck, 12 bet
13
Xususiy mulkchilik - bu fuqaro yoki firmani iqtisodiy ne’matga egalik qilish,
foydalanish, taqsimlash huquqidir.
Agar mulkchilik huquqlari yaqqol aniqlangan va ishonchli himoyalangan
bo`lsa, bunday tizim resurslardan yaxshiroq foydalanishni ta’minlaydi.
Tadbirkorlik erkinligi har qanday inson tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’ullanishi mumkinligini: resurslarni sotib olish va o`z tanloviga ko`ra har
qanday tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni tashkil etish, ularni bozorda sotish,
pullarni bankka qo`yish va boshqalarni ko`zda tutadi.
Tanlash erkinligi resurs egalarini ularni o`z hohishiga qarab foydalanish:
xodimlar uchun har qanday faoliyat turi bilan shug’ullanish, iste’molchilar uchun
o`z pul daromadlariga tovar va xizmatlarni sotib olish imkoniyatini ko`zda tutadi.
Tanlovning to`g’riligi va tadbirkorlik erkinligi iqtisodiyot holati haqidagi axborot
to`la hajmining mavjudligi bilan aniqlanadi.
Shaxsiy manfaat faoliyatning asosiy sababi rag’bat, xo`jalik faoliyati
sababidir. Bozorda faoliyat ko`rsatayotgan barcha sub’ektlar o`zining shaxsiy
manfaatini ko`zlaydi, ularni Adam Smit ta’biricha «ko`rinmas qo`l» boshqaradi. U
bozorning barcha qatnashchilarini barcha uchun farovonlikni oshishini
ta’minlovchi yo`nalishda harakat qilishga undaydi. Har bir odamnm boylikka
intilishi umuman butun jamiyatning boyligiga olib keladi.
Raqobat – cheklangan resurslarning ko`proq miqdoriga, ulardan eng ko`p
qaytim olish maqsadida ularni o`z ihtiyoriga olish uchun xo`jalik sub’ektlari
o`rtasidagi musobaqadir.
Odatda, raqobat odamlarni cheklangan resurslarni olish va ishlatishning eng
oqilona yo`llarini izlashga uyg’otib, ijobiy rol o`ynaydi.
Bozor narxlari tizimiga tayanish. Narx bozorda iqtisodiy vaziyat ko`rsatkichi
bo`lib xizmat qiladi va uchta funktsiyani bajaradi:
xaridor va sotuvchilar harakatini yo`naltiruvchi axborotni beradi;
ishlab chiqarishning samaraliroq yo`llarini rag’batlantiradi;
bozor sub’ektlari o`rtasida daromadlarni taqsimlaydi.
14
Narxlar bu uchta funktsiyani bajarishi uchun, ularga erkin harakatlanishni
ta’minlash zarur bo`ladi.
Bozor tizimida noyob ne’matlar muammosi quyidagi ikkita tamoyillar asosida
yechiladi:
- optimallashtirish tamoyili - har bir faoliyatdan va resurslardan
foydalanishdan maksimal foyda olish;
-
muqobil
xarajatlar
tamoyili
-
noyob
resurslardan
foydalanish
yo`nalishlarining barchasidan olinadigan foyda va xarajatlarni solishtirish orqali.
Iqtisodiy sub’ektlar ratsional harakat qilish tamoyiliga ko`ra o`z maqsadlariga
erishishi uchun xo`jalik faoliyatida faol qatnashadilar, buning asosiy mohiyati
shundan iboratki, iqtisodiy sub’ektlar berilgan resurslardan foydalanishdan
olinadigan natijalarni maksimallashtiradi yoki ma’lum natijalarni olish uchun
xarajatlarni kamaytiradi.
Mikroiqtisodiyot iqtisodiy sub’ektlarni ikkiga bo`lib qaraydi - iste’molchilar
(uy xo`jaliklari) va ishlab chiqaruvchilar (firmalar). Iste’molchining maqsadi -
mumkin darajada o`zining ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish bo`lsa, ishlab
chiqaruvchilarning maqsadi - foydani yoki boshqa bir faoliyat ko`rsatkichlarini
maksimallashtirishdan yoki minimallashtirishdan iboratdir.
Jamiyatda vujudga keladigan yana bir muammo - bu iste’molchilar va ishlab
chiqaruvchilar faoliyatini muvofiqlashtirishdir:
1)
ishlab chiqaruvchilar faoliyatini (kim qaysi mahsulotdan qancha ishlab
chiqaradi) muvofiqlashtirish;
2)
iste’molchilar faoliyatini (kim, qaysi mahsulotdan, qancha iste’mol
qiladi) muvofiqlashtirish;
3)
ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo`yicha qabul qilingan qarorlarni
muvofiqlashtirish.
Bu muammo tovarlar aylanmasi modeli orqali tahlil qilinadi (1-chizma).
15
Do'stlaringiz bilan baham: | 
