I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Umummilliy resurslar fojeasi hikoyasidan to`liqroq anglash mumkin. 

Umummilliy resurslar fojeasi 

O`rta asrlardagi kichik bir shaharcha hayotini ko`rib chiqamiz. Shaharchada 

---

 

414 

mavjud  ko`pgina  iqtisodiy  faoliyat  turlaridan  eng  muhimlaridan  biri  -  bu  qo`y 

etishtirish  edi.  Shahardagi  ko`pgina  oilalar  qo`ylarni  etishtiruvchi  xo`jalikkka 

(fermalarga)  ega  edilar,  ular  qo`ylarning  yunglarini  keyinchalik  kiyim-kechak 

sifatida ishlatish uchun sotishar edi. 

Bizni  hikoyamiz  boshlangan  vaqtda  quylar  ko`pgina  vaqtlarini  shaharni 

qamrab  olgan  Umumiy  Maydon  deb  nomalnuvchi  umumiy  yerlarda 

(yaylovlarda)  yotib  o`tkazishar  edi.  Shaharda  hech  bir  oila  o`zining  shaxsiy  yer 

maydoniga  ega  emas  edi.  Buning  o`rniga  aholi  kollektiv  (jamoa)  yer 

maydonlariga (yaylovlariga) ega bo`lib, o`z qo`ylarini mazkur yerlarda boqishar 

edi.  Kollektiv  (jamoa)  mulki  yaxshi  samara  beradi,  chunki  yerlar  yaxshi 

ko`rinishda  saqlanadi.  Kishilar  o`zlari  uchun  shaxsiy  yer  maydonlarini  ajratib 

olgunlariga  qadar  Umumiy  Maydon  iste’moldan  cheklanmagan  xususiyatga  ega 

edi  va  kishilarni  qo`y  etishtirishlarida  hech  qanday  to`siqlar  mavjud  emas,  bir 

so`z bilan aytganda hamma baxtli edi. 

Yillar  o`tishi  bilan  shaharcha  aholisi  soni  ham  unga  baravar  ravishda 

Umumiy  Maydonda  boqilayotgan  qo`ylar  soni  ham  ortib  borar  edi.  Yer 

maydonining  o`zgarmas  hajmida  qo`ylar  sonini  ortib  borishi  erni  o`zini  o`zi 

qayta  tiklash  qobiliyatini  kamaytirib  borar  edi.  Oxir  oqibat  yerni  tarkibi  shu 

darajada  yomonlashib  ketdiki  natijada  u  o`zining  hosildorlik  darajasini  butkul 

yo`qotdi.  

Ekinlarsiz  Umumiy  Maydonda  qo`ylarni  etishtirish  imkonsiz  va 

qachonlardir  rivoj  topgan  yung  etishtirish  sanoati  o`z  o`zidan  yo`qolib  boradi. 

Ko`pgina  oilalar  o`zini  o`zi  ta’minlash  uchun  daromad  manbaalarini 

yo`qotishadi.  Xo`sh,  ushbu  muammoni  yuzaga  kelish  sabablari  nima?  Nega 

cho`ponlar  qo`ylar  sonini  Umumiy  Maydonni  ishdan  chiqarish  darajasigacha 

o`sishiga  yo`l  qo`yishdi.  Muammo  shundaki,  ommaviy  va  xususiy  rag`batlar 

(manfaatlar) tubdan farq qiladi. 

Hosildor  erlar  sifatini  saqlab  qolish  cho`ponlarning  birgalikdagi  jamoaviy 

xarakatlariga  bog`liq.  Agar  cho`ponlar  birgalikda  harakat  qilishganida  edi,  ular 

qo`ylar  sonini  Umumiy  Maydon  quvvati  etadigan  darajada  saqlab  qolishlari 

---

 

415 

mumkin  edi.  Biror  bir  oila  uning  qo`ylari  sonini  kamaytirishdan  manfaatdor 

emas,  lekin  har  bir  qo`ylar  guruhi  aslida  umumiy  muammoning  alohida  bir 

bo`lagi hisoblanadi. 

Aslini  olganda,  umummilliy  resurslar  fojeasi  tashqi  ta’sirlarni 

o`rganmaganlikdan  kelib  chiqadi.  Bir  oilaning  qo`ylari  umumiy  maydonda 

boqilganda  bu  o`z  o`zidan  ikkinchi  bir  oila  qo`y  boqishi  mumkin  bo`lgan  yer 

maydoni  sifatini  yomonlashtiradi.  Kishilar  yaylovda  qancha  qo`y  boqish 

mumkinligini  aniqlashayotganda  bu  kabi  tashqi  masalalarga  befarqlik  bilan 

yondoshishadi, natijada qo`ylarning umumiy soni haddan ziyod ortib ketadi.  

Agar  muammo  ilgariroq  ko`rib  chiqilganda  shahar  aholisi  buning  echimini 

turli  usullar  bilan  topgan  bo`lishar  edi.  Buni  har  bir  oiladagi  qo`ylar  sonini 

cheklash,  ularning  ma’lum  bir  soni  uchun  soliq  joriy  etish  yoki  qo`ylarning 

ma’lum bir sonini boqish huquqini auktsion savdolarida sotish kabi usullar bilan 

tartibga solish mumkin edi. Ya’ni o`rta asrlardagi shahar qo`ylar sonini haddan 

ziyod  ortib  ketishi  muammosini  zamonaviy  jamiyat  atrof  muhitni  ifloslanishiga 

qarshi kurashayotgan usullar orqali bartaraf etishi mumkin edi.  

Buning  ustiga  er  bilan  bog`liq  holat  uchun  yana  ham  soddaroq      usullar   

mavjud:  shahar yer maydonini barcha oilalarga teng bo`lib berishi mumkin edi. 

Har bir oila o`z er maydonini to`siqlar bilan chegaralashi, keyinchalik uni chorva 

sonining  haddan  ziyod  ko`p  bo`lishidan  himoyalashi    mumkin  edi.  Shunday 

qilib,  er  umummilliy  resurs  emas,  balki  xususiy  mulkka  aylana  boshlaydi.  Bu 

narsa aslida 17-asrda Angliyada o`rab olish vaqtida yuz berdi ham.