|
xarajatlar deyiladi.
Taqqoslab qaraydigan bo`lsak, firmaning ba’zi muqobil xarajatlari noyaqqol
xarajatlar deb nomlanadi va ular qo`shimcha to`lovini talab qilmaydi. Tasavvur
qiling, firma xo`jayini kompyuter mutaxassisi va har bir dastur uchun soatlik
to`lovi 100$ga teng. Har soat uchun firma xo`jayini o`zining firmasida ishlaydi, u
daromaddan 100$dan hisoblaydi, va bu ham xarajatlarning bir qismi bo`lib
204
hisoblanadi. Firmaning umumiy xarajati yaqqol va noyaqqol xarajatlar
yig`indisidan iborat.
Yaqqol va noyaqqol xarajatlar o`rtasidagi farq iqtisodchi va hisobchilar
biznesni qanchalik darajada tahlil qilishidek muhim tafovut singari hisobga olinadi.
Iqtisodchilar firmaning narxlar belgilashdagi qaror qabul qilishga va mahsulot
ishlab chiqarishni o`rganishga qiziqadilar. Chunki, bu qarorlar har ikkala yaqqol va
noyaqqol xarajatlarga asoslanadi, iqtisodchilar firma xarajatlarini hisob-kitob
qilishda ikkalasini ham hisobga oladilar. Taqqoslaydigan bo`lsak, hisobchilar
firmaga kiradigan va chiqadigan yaqqol xarajatlarni hisoblaydilar. Natijada
noyaqqol xarajatlar hioblanmasdan qoladi.
Yuqorida keltirilgan firmani oladigan bo`lsak, iqtisodchilar va hisobchilar
o`rtasidagi farq osongina ko`rinib turadi. Firma xo`jayini kam pul keltiradigan
kompyuter dasturchiligidan voz kechdi, uning hisobchisi buni firma xarajatlarini
hisoblashda inobatga olmaydi, chunki, unga to`lanadigan xarajat firmaning
tashqarisiga chiqib ketmaydi. Bu hech qachon hisobchining moliyaviy holatini
ko`rsatib bermaydi. Iqtisodchi bo`lsa, har qanday kirim-chiqim xarajatlarini
hisoblaydi, chunki bu qaror muhokamasi firmaga katta foyda keltiradi. Misol
uchun, firma xo`jayini kompyuter dasturchining maoshini 100$ dan 500$ga
ko`tarsa, u soatiga maoshining anchagina yuqoriligi uchun unumli ishlashi va to`liq
vaqtini kompyuter dasturchiligida davom ettirishi mumkin.
Deyarli har bir biznesning muhim noyaqqol xarajatlari bu investitsiya
qilingan biznesdagi moliyaviy kapitalning muqobil qiymatidir. Misol uchun,
tahmin qilish mumkinki, firma xo`jayini o`zining firmasini tashkil qilish uchun o`z
fondidan 300000$ ishlatdi. Agar firma xo`jayini pulini 5foizda omonat qo`yganida
edi, u har yili 15000$ dan mablag`ga ega bo`lardi. Uning maqsadi firmasiga
xo`jayinlik qilish, shu sababli u yiliga keladigan 15000$dan voz kechdi. 15000$
firma xo`jayinining noyaqqol muqobil xarajatlari hisoblanadi Iqtisodchi va
hisobchilar o`rtasidagi farqni chuqurroq o`rganadigan bo`lsak, uncha katta
bo`lmagan narsalardan boshlaymiz. Tasavvur qilaylik, hozir firma xo`jayini bu
firmani sotib olish uchun 300000$ sarflamadi, ammo, o`rniga 200000$ni bankka 5
205
foizli omonatga qo`ydi hamda 100000$ni o`z shaxsiy jamg`armalari uchun
ishlatdi. Firma xo`jayinining faqatgina yaqqol xarajatlarini hisobga oladigan
hisobchisi, har yili bank krediti bo`lgan 10000$ni hisobladi, ya’ni bu firmaning
chiqib ketadigan summasining yigindisi hioblanadi.
Biroq iqtisodchilar fikriga ko`ra, biznes boshlash uchun muqobil xarajat
haligacha 15000$, ya’ni kamida 15000$siz biznes boshlab bo`lmaydi. Muqobil
qiymat bankdan olingan qarzning foizi 10000$ va jamg`armadagi mablag`dan
olinishi mumkin bo`lgan foiz 5000$ yigindisiga teng.
Shundan kelib chiqqan holda, iqtisodchilar va hisobchilar qiymatni har xil
o`lchaydilar, shuningdek ular foydani ham har xil hisoblaydilar. Iqtisodchi
firmaning umumiy daromadidan sotiladigan mahsulot va xizmatlarni ishlab
chiqarishga ketgan barcha xarajatlarni ayirish orqali firmaning iqtisodiy foydasini
hisoblaydi. Hisobchi firmaning foydasini aniqlash uchun firmaning umumiy
daromadidan faqatgina yaqqol xarajatlarini ayirib tashlaydi.
1-chizma bu farqni ko`rsatadi. Hisobchi noyaqqol xarajatlarni hisobga
olmagani uchun u hisoblagan foyda iqtisodchi hisoblagan foydadan ko`proq
bo`ladi. Iqtisodchi nuqtai nazaridan qaraganda, biznes daromadli bo`lishi uchun
umumiy daromad barcha ishlab chiqarish xarajatlarini, ya’ni yaqqol va noyaqqol
xarajatlarni qoplashi kerak.
Iqtisodiy foyda bu muhim tushuncha, chunki, u firmani tovar va xizmatlar
yetkazib berishga undaydi, ko`rib turibmizki firma ijobiy iqtisodiy foyda qilsagina,
biznes dunyosida mavjud bo`ladi. U barcha ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydi
va firma egalarini rag`batlantirish uchun biroz foydaga ham ega bo`ladi. Agar
firma iqtisodiy zarar ko`rsagina (ya’ni iqtisodiy foyda salbiy bo`lsa) biznesmenlar
barcha ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashga yetarlicha daromad jamg`ara
olmaydilar. Agar bu holat o`zgarishsiz davom etsa, firma egalari biznesni
to`xtatishadi va korxonani tark etishadi. Biznesda qaror chiqarishni tushunish
uchun ba’zida iqtisodiy oydani kuzatib borishimiz zarur.
206
Firma sotishni rejalashtirib, tovar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun
resurslarni sotib olganda xarajatga duch keladi. Bu holda biz firmaning ishlab
chiqarish jarayoni va uning umumiy qiymati o`rtasidagi bog`liqlikni tekshiramiz.
Tahlil natijasi shuni ko`rsatadiki, firma hajmi o`zgarmas u faqatgina ishlab
chiqariladigan mahsulotlar miqdorini o`zgartirishi mumkin. Bu tahmin faqat qisqa
muddatli davrga xos, biroq uzoq muddatli davrda unday emas. Ya’ni, firma
xo`jayini kutilmaganda o`z firmasini birdaniga kengaytira olmaydi, ammo u bir
yoki ikki yil ichida shunday qila olishi mumkin. Bu tahlil qisqa muddatli davr
mobaynida qabul qilinadigan ishlab chiqish qarorini tasdiqlaydi.
1-jadval firma ishchilar soniga bog`liq holda bir soatda ishlab chiqariladigan
mahsulotlar miqdori qanday bog`liqligini ko`rsatadi. Jadvaldan ko`rish mumkinki,
birinchi ikkita ustunda, agar firmada ishchilar bo`lmasa, firma mahsulot ishlab
chiqarmaydi. Agar bitta ishchi bo`lsa, 50 ta mahsulotni ishlab chiqaradi. Agar 2 ta
ishchi bo`lsa, 90 ta mahsulotni ishlab chiqaradi va hakozo. 2-chizmada (a) ikki
ustunning raqamlarini ko`rsatadi. Ishchilar soni (ishchilar) gorizontal o`qda, ishlab
chiqarilgan mahsulotlar soni vertikal o`qda aks ettirilgan. Resurslar miqdori
(ishchilar) va yaratilgan mahsulot miqdorlari o`rtasidagi bu bog`liqlik ishlab
chiqarish funksiyasi deb ataladi.
Iqtisodchilar firmani
yuritishda qanday yo’l
tutishadi
Buxgalterlar firmani
yuritishda qanday yo’l
tutishadi
Do'stlaringiz bilan baham: | 
