|
9.5-rasm. Texnik o`rnini bosishning chegarali (marginal) me’yori.
Barcha izokvantlarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi doimiy qoldirilgani
uchun mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi nulga teng bo`ladi.
Shunday qilib:
(MPL) (AL) + (MRK) (DK) = 0
Endi, shartlarni o`zgartirgan holda, ko`ramizki:
(MPL) (MRK) = -(AK/AL) =MRTS (6.2.)
193
Tenglama (9.2.)dan ko`rinib turibdiki, alohida izokvant uchun ishlab
chiqarish jarayonida kapitalning o`rnini mehnat bosishi chegarali kapital chegarali
mahsulotini ko`paytiradi va mehnatning chegarali mahsulotini kamaytiradi. Ikkala
o`zgarishning umumiy natijasi, bu texnik o`rnini bosishning chegarali me’yori
pasayishi va izokvantlarning tenglashish holatidir.
Ishlab chitsarish funktsiyalari — ikki alohida holat
Ishlab chiqarish jarayonida bir omilning o`rnini boshqasi bosish imkoni
chegaralarini hisobga olish uchun ishlab chiqarish funktsiyasining ikkita alohida
holatidan foydalanish mumkin. 6.6-rasmda ko`rsatilgan birinchi holatda omillar
eng maqbul ravishda bir-birining o`rnini bosadi.
Bu holatda MRTS izokvantning barcha nuqgalarida doimiy (o`zgarmas). Bu
holatda bir miqtsordagi mahsulot faqat mehnat bilan, faqat kapital bilan yoki har
ikkalasi o`zaro bog’liq holda ishlab chiqarilishi mumkin. Masalan, Q hajmda
mahsulot ishlab chiqarish faqat kapital hisobiga (A nuqgada), faqat
9.6-rasm. Ishlab chiqarish omillari eng maqbul o`rin almashganda ishlab
chiqarish funktsiyasining o`zgarish tavsifi.
mehnat hisobiga (S nuqtada) yoki ikkala omillar hisobiga (V nuqtada) yuz
beradi. Odatda bunday holat uchramaydi, biroq bir qator holatlarda firmaning
ishlab chiqarish jarayoniga oqilona yondashishini ta’minlaydi. Masalan, yo`l yoki
ko`prik ustidagi telefon-avtomatga avtomatik ravishda yoki texnik-xodimlar
yordamida xizmat ko`rsatilishi mumkin. Boshqa misol, musiqa asboblarini ishlab
194
chiqarish to`la avtomatlashgan mashinalarda yoki yuqori malakalari mutaxassislar
mehnati bilan amalga oshadi. 9.7-rasm mutlaqo teskari holatni — omillar tarkibi
o`zgarmagan holdagi ishlab chiqarish funktsiyasini ko`rsatadi. Bu holatda bir
omilni boshqa omil bilan almashtirish mumkin emas (iloji yo`q). Mahsulot ishlab
chiqarishning har bir ma’lum hajmi mehnat va kapitalning ma’lum nisbatda o`zaro
bog’liqligini talab qiladi. Ishlab chiqarishni o`stirish uchun mehnat va kapital
sarflarini ma’lum nisbatda ko`paytirish zarur. Natijada, 9.7-rasmda izokvantlar
to`g’ri burchak shakliga ega bo`ladilar. Bunday funktsiya uchun betondan qilingan
sayrgoh yo`lakchalarini pnevmatik bolg’alar yordamida ta’mirlash misol bo`la
oladi. Ikkita ishchi va bitta bolg’ani yoki ikkita bolg’a va bitga ishchining ishlashi
bilan mehnat unumdorligi o`smaydi. Boshqa misol — taksi xizmatiga, kundalik
sharoitda bir haydovchi va bir mashina kerak.
9.7-rasmda A,V va S nuqtalari kiritilgan omillarning texnik jihatdan o`zaro
samarali bog’lanishini ko`rsatadi. Masalan, Q hajmdagi mahsulotni ishlab
chiqarish uchun A nuqgada L miqdorda mehnat va K miqdorda kapital
foydalaniladi. Agar K,da kapital o`zgarmas bo`lsa mehnat sarflarining ko`payishi
hsulot ishlab chiqarish hajmini o`zgartirmaydi.
9.7.-rasm. Omillar tarkibi o`zgarmas bo`lgan holdagi ishlab chiqarish
funktsiyasi.
Shuningdek, L, da mehnat sarflari o`zgarmas bo`lsa, kapitalning ko`payishi
mahsulot ishlab chiqarish hajmini, o`zgartirmaydi. Shunday qilib, to`g’ri burchakli
izokvantlarning tik va yotiq qismlarida mehnatning chegarali mahsuloti ham,
195
kapitalning chegarali mahsuloti ham nulga teng. Ham kapitaldan ham mehnatdan
foydalanish ko`paysa, ya’ni ishlab chiqarish omillarining ma’lum nisbatda o`zaro
bog’lanishi A dan V ga o`zgarsa, mahsulot chiqarish ko`payishi mumkin.
Ishlab chiqarish omillari tarkibi o`zgarmay (doimiy) qolgandagi ishlab
chiqarish funktsiyasi shunday vaziyatni ifodalaydiki, bunda firma ishlab chiqarish
usulini tanlashi cheklangan bo`ladi.
Masalan, televizion spektaklni sahnalashtirish kapital (kamer ovoz asboblari
va hokazo) bilan mehnat (rejisyor, ijrochi va b.)ning ma’lum nisbatda o`zaro
bog’lanishini talab etadi. Televizion spektakllar sonini ko`paytirish uchun barcha
ishlab chiqarish omillarini ko`paytirish kerak bo`ladi. Xususan, mehnat sarflarini
qisqartirish hisobiga kapital sarflarini ko`paytirish murakkab, chunki ijrochi
(aktyor)lar zaruriy ishlab chiqarish omili hisoblanadi (ehgimol hayvonlar
to`g’risidagi filmlar bundan mustasnodir. Xuddi shuningdek, kapitalni mehnat
bilan almashtirish qiyin, chunki filmlar va spektakllarni qo`yish juda murakkab
asbob-uskunalarni talab etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
