I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Adolat haqida qayg’uradigan insonlar 

 

Insonlar  fe’l-atvorini  tushunishda  ultimatum  o`yin  deb  ataluvchi  tajribani 

misol  qilib  ko`rsatamiz.  O`yin  bunday  bo`lsin:  2  nafar  ko`ngillilarga  (bir-biriga 

mutlaqo  begona  bo`lgan)    bir  o`yin  o`ynashni  va  umumiy  holda  100$  yutib 

olishlari  mumkinligi  aytiladi.  O`yin  ko`ngillilarni  A  o`yinchiga  va  B  o`yinchi 

rollariga belgilash uchun tanga tashlash bilan  boshlanadi. A  o`yinchining vazifasi 

100$ ni o`zi va boshqa ishtirokchi o`rtasida taqsimlashni taklif etishdir. A o`yinchi 

o`zining taklifini bildirgandan so`ng, B o`yinchi bunga rozi bo`ladimi yo`qmi qaror 

qiladi.  Agar  B  o`yinchi  taklifni  rad  etsa,  ikkala  o`yinchi  ham  hech  narsasiz 

---

 

171 

qolishadi. Ikkala holatda ham o`yin tugaydi. 

Davom  etishdan  avval  shoshmang  va  siz  bu  vaziyatda  nima  qilishingizni 

o`ylab  ko`ring.  Agar  A  o`yinchi  bo`lganingizda  100$ni  qanday  bo`lishni  taklif 

etardingiz? Agar B o`yinchi bo`lganingizda qanday taqsimotga rozi bo`lardingiz? 

Odatdagi  iqtisodiy  nazariyalar  bu  vaziyatdagi  ratsional  odamlarni  yirik 

maksimalistlar  deb  taxmin  qilishadi.  Bu  taxmin  oddiy  bashoratga  olib  keladi:  A 

o`yinchi  o`zi  99$  va    B  o`yinchi  1$  olishini  taklif  etishi  lozim  va  B  o`yinchi 

taqsimotga rozi bo`lishi lozim. Bitta taqsimot bajarilgandan so`ng, B o`yinchi toki 

undan  nimadir  olishni  bilsa,  uni  qabukl  qilishga  imkoni  mavjud  bo`ladi.  Bundan 

tashqari A o`yinchi taqsimotga rozi bo`lish B o`yinchining foydasiga ekanini biladi 

va A o`yinchida 1$ dan ko`p taklif qilishga sabab yo`q. O`yin nazariyasining tilida 

(17-bobda  yoritilgan)  99-1  taqsimot  bu  Nash  muvozanati  hisoblanadi.  Tajribali 

iqtisodchilar  to`g’ri  odamlardan  ultimatum  o`yinni  oy’nashni  so`rashganlaridan 

beri natijalar bu bashoratdan farqlanadi. B rolidagi insonlar odatda ularga faqatgina 

1$ berishgani yoki shunga o`xshash kam mablag’ berishgani uchun taqsimotni rad 

etadi.  Buni  oldindan  bilib  A  o`yinchi  rolidagi  insonlar  B  o`yinchiga  1$  dan 

ko`proq berishni taklif etadi. Ba’zi insonlar 50-50 taqsimlashni taklif etadi, lekin A 

o`yinchilar ko`proq o`zlariga ko`proq qismni olib qolib, B o`yinchiga 30$ yoki 40$ 

mablag’lar taklif qilishadi. Bu vaziyatda B o`yinchi bu taqsimotga rozi bo`lishadi. 

Bu  yerda  nima  yuz  berayapti?  Buning  tabiiy  izohi  shuki  insonlarni 

adolatlilikning  ba’zi  tug’ma  tuyg’lari  boshqaradi.  99-1  taqsimoti  ko`pchilik 

odamlar  uchun  juda  nohaqlikdek  tuyiladi  va  buni  rad  etishadi,  xatto  o`zlarining 

zarariga ishlasa ham. 70-30 taqsimoti ham hanuz adolatsizlikdek lekin bu unchalik 

adolatsizlik  emas  va  bu  ularning  normal  shaxsiy  manfaatlarini  to`xtatishga 

majburlaydi. 

Xo`jalik  va  firmalar  tabiatidagi  bizning  har  tomonlama  izlanishimizda 

adolatlilik tug’ma tuyg’usi  hech qanday rol  o`ynamaydi. Lekin ultimatum  o`yini 

natijalari balkim shunday bo`lishi kerakligini taklif qiladi. Masalan, 18-19 boblarda 

biz  qanday  qilib  ish  haqi  ishchi  kuchi  talabi  va  taklifi  orqali  belgilanishini  ko`rib 

chiqdik.  Ba’zi  iqtisodchilar  firmalar  ishchilariga  pul  to`lash  adolatliligini  rasmda 

---

 

172 

ham  kiritilishini  taqdim  etishgan.  Shu  sababli  firmalarda  yil  juda  foydali 

bo`lganida,  (B  o`yinchi  kabi)  ishchilar  mukofot  pullarini  kutishlari  mumkin. 

Xattoki  standart  muvozanat  buni  ko`rsatmasa  ham.  (A  o`yinchi  kabi)  firmalar 

adolatlilik  uchun  ishchilariga  o`rnatilgan  muvozanat  maoshdan  ko`proq  berishlari 

haqida  qaror  qilishi  mumkin.  Ishchilar  firmalarni  ishlashni  sekinlashtirish,  ish 

tashlash yoki vandalism bilan jazolashga harakat qiladi.