I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Odamlar har doim ham ratsional emaslar 

 

Iqtisodiy nazariya odamlarni ma’lum xususiyatiga qarab joylashtiradi, ba’zida 

u  Homo  ekonomicus  deb  ataladi.  Bu  tur  a’zolari  har  doim  ratsionaldir.  Firma 

menejeri  sifatida  ular  foydani  maksimallashtiradi,  iste’molchi  sifatida  ular 

naflilikni  maksimallashtiradi.  Ular  duch  keladigan  to`siqlarni  inobatga  olib,  ular 

ratsonal ravishda barcha daromadlarni va xarajatlarni taqqoslaydi va har doim eng 

munosib yo`lni tanlaydilar. 

Haqiqiy  insonlar  Homo  sapienslardir.  Garchi  ular  ko`p  jihatdan  ratsional 

insonga  o`xshasa  ham,  iqtisodiy  nazariyadagi  tejamkor  insonlar  ancha  murakkab 

hisoblanadi.  Ular  ta’sirchan,  sarosimaga  tushuvchi,  emotsional  va  kaltabin 

bo`lishadi.Odam  fikr  yuritishidagi  bu  kamchiliklar  psixologlar  uchun  asos  bo`lib 

hisoblangan lekin yaqingacha ularga e’tibor berishmagan. 

Iqtisodiyot  va  psixologiya  chegaralarini  birinchilardan  bo`lib  o`rgangan 

Gerbert  Simon  odamlarga  ratsional  maksimalistlar  sifatida  emas  balki 

qoniquvchilar  sifatida  qarashni  taklif  qilgan.  Har  doim  eng  yaxshi  yo`nalishni 

tanlagandan  ko`ra,  ular  shunchaki  yaxshi  bo`lgan  qarorni  qabul  qilishadi. 

Shuningdek,  boshqa  iqtisodchilar  odamlar  faqat  “ratsionalga  yaqin”  yoki  ular 

cheklangan ratsionallikka ega deb taxmin qilishadi. 

Odamlar qarorlar qabul qilish izlanishlari odamlar qiladigan doimiy xatolarni 

ochishga harakat qildi. Quyida ba’zi topilmalar: 

-  O`ziga  ishonuvchi  insonlar.  Tasavvur qiling,  sizga bir nechta sonli  savollar 

berishdi. Masalan: BMT tarkibidagi Afrika davlatlari soni, Shimoliy Amerikadagi 

eng baland tog’ning balandligi va hokazo… 

-  Odamlar  jonli  kuzatuvdagi  kichik  sonlarga  juda  katta  e’tibor  berishadi.   

Tasavvur   qiling,   siz   X   markadagi 

-  mashinani  sotib  olishni  rejalashtiryapsiz.  Siz  uning  ishonchliligini  bilish 

uchun  X  markadagi  mashinaning  1000  ta  egalari  tomonidan  ko`rib  chiqilgan 

Xaridor  Hisobotini  o`qiysiz.  Keyin  siz  X  markadagi  mashinasi  bor  do`stingiz 

yoniga borasiz va u sizga uning mashinasi bo`lmag’ur ekanini aytadi. Do`stingizni 

fikriga qanday munosabat bildirardingiz? Agar siz ratsional fikrlasangiz, siz u faqat 

---

 

170 

sizning    sinov  ko`rsatkichlaringizni  1000  ta  dan  1001  ta  ga  ko`paytirganiga 

tushinib yetasiz. Lekin do`stingiz hikoyasi ishonarli bo`lgani uchun siz qaror qabul 

qilishda bunga ko`proq e’tibor berasiz. 

- Fikrlarini  oz’gartirishni  xohlamaydigan  insonlar.  Odamlar  o`zlari 

allaqachon  ega  bo`lgan  fikrlarini  isbotlab  berishga  o`rganib  qolishgan.  Bir 

kuzatuvda subyeklardan jinoyatchiga  o`lim  jazosi berilishi kerakmi  yo`qmi degan 

kuzatuv    hisobotlarini  o`qish  va  unga  baho  berish  so`raldi.  O`qib  bo`lishgach, 

boshidanoq o`lim jazosini tanlagan insonlar o`zlarining fikrlarida qat’iy qolishgan 

va  boshidanoq  o`lim  jazosiga  qarshi  bo`lganlar  ham  o`zlarining  fikrlarida 

qolishgan…. 

Hayotingiz  davomida  qabul  qilgan  qarorlaringiz  haqida  o`ylang.  Bulardan 

ba’zilarini ko`rsatib bera olasizmi? 

Ahloqiy  namuna  401(k)  rejasini  ya’ni  ba’zi  firmalar  o`z  ishchilariga  taklif 

etadigan  pensiya  fondi  solig’ini  o`rganishda  yuzaga  keladi.  Ba’zi  firmalarda 

ishchilar  rejada  qatnashishni  oddiy  anketani  to`ldirish  orqali  tanlashlari  mumkin. 

Boshqa firmalarda ishchilar to`g’ridan- to`g’ri qabul qilinishadi va anketa to`ldirish 

orqali rejadan bosh tortishlari mumkin. Bu ko`pchilik ishchilar 1-holatdan ko`ra 2-

holatda qatnashishni ko`rsatadi. Agar ishchilar mukammal ratsional-maksimalistlar 

bo`lishganida, ular ish beruvchilari taklif qilgan majburiyatni bajarmaslikka e’tibor 

bermasdan pensiya fondining eng muqobilini tanlagan bo`lardilar. …