I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

 

8.1.Tavakkalchilikni o`lchash. 

 

 Tavakkalchilikni  o`lchashning  asosi  ehtimol  tushunchasi  bilan  bog’liq. 

Amerikalik  olim  F.Nayt  (1885-1974)  ehtimolni  ikki  turga  bo`ladi:  matematik, 

ya’ni oldindan aniqlash mumkin bo`lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi tur 

ehtimolga  tanganing  raqam  yoki  gerb  tomonini  tushish  ehtimoli  1/2    ga  tengligi 

yoki  o`ynaydigan  olti  qirrali  toshning  oltita  raqamidan  bittasini  tushishi 

ehtimolining 1/6 ga tengligi misol bo`lishi mumkin. 

Bob 

---

 

146 

Ikkinchi  turdagi  ehtimolni  empirik,  ya’ni  faraz  qilish  yo`li  orqali  aniqlash 

mumkin.  Masalan,  korxonaga  xom  ashyoni  vaqtida  etib  kelmaslik  ehtimoli  faraz 

qilinganda,  ushbu  faraz  qilingan  raqam  baholovchining  bilimiga  tajribasiga 

asoslanadi.  Nima  uchun  deganda,  ushbu  voqeaning  takrorlanishi  to`g’risida 

statistik ma’lumotlar yo`q. Ehtimol sub’ektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani 

har xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi. 

Yuqoridagi misolda voqeaga ta’sir qiluvchi tasodifiy omillar ko`p va ularni 

hammasini  bartaraf  qilish  mumkin  emas. Bundan  tashqari, bu  erda  teng  ehtimolli 

al’ternativ variantlarning o`zini yo`qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar orqali 

aniqlashga imkon bermaydi. 

Birinchi  turdagi  ehtimolni  ob’ektiv  ehtimol  desak,  u  iqtisodiyotda  kamroq 

uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimol sub’ektiv ehtimol bo`lib, biznesga xosdir. Ham 

ob’ektiv  va  ham  sub’ektiv  ehtimollar  tavakkalchilik  darajasini  ifodalashda  va 

tanlashda  foydalaniladi.  Ob’ektiv  ehtimol  o`rtacha  qiymatni  aniqlashga  yordam 

bersa,  sub’ektiv  ehtimol  olinishi  mumkin  bo`lgan  natijalarning  o`zgaruvchanlik 

mezonini  aniqlashga  yordam  beradi.  Tavakkalchilikni  miqdoriy  aniqlash  uchun 

biror  voqea  yoki  hodisaning  olib  kelishi  mumkin  bo`lgan  oqibatlarini    va  bu 

oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo`ladi. 

Kutiladigan  miqdor  -  bu  mumkin  bo`lgan  barcha  natijalarning  o`rtacha 

o`lchangan  qiymatlari.  Bu  erda  har  bir  natijaning  ehtimoli  ushbu  mos 

qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o`lchovi. 















n

i

i

i

n

n

x

x

х

х

X

E

1

2

2

1

1

)

(











,  

bu erda  

i

x

- mumkin bo`lgan natija; 

     

i



- ushbu natijaning paydo bo`lish ehtimoli, 







n

i

i

1

1



. 

Masalan,  korxona  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarmoqchi,  agar  korxonaning  

yangi mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aktsiyaga 1000 so`m olish 

mumkin,  agar  muvaffaqiyatga  erishmasa,  bir  aktsiya  uchun  100  so`m  olinadi. 

---

 

147 

Korxona  mahsulotining  bozorda  muvaffaqiyatga  erishish  ehtimoli  0,6  ga  teng 

bo`lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi: 

640

100

4

,

0

1000

6

,

0

)

(











X

E

 so`m/aksiya. 

Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o`rtasidagi farq bo`lib, 

u  tavakkalchilikdan  (yo`qotishdan)  darak  beradi.  Ushbu  farq  qancha  katta  bo`lsa 

yo`qotish, ya’ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo`ladi. 

Masalan,  sizni  ishga  joylashishingiz  uchun  ikki  variant  mavjud.  Birinchisi, 

xususiy  korxonada  ishlash  bo`lsa,  ikkinchisi  -  davlat  korxonasida.  Xususiy 

korxonada  ishlasangiz  daromadingiz, korxona  muvaffaqiyatli  ishlasa  bir  oylik  ish 

haqingiz  6000  so`mni,  muvaffaqiyatsizroq  ishlasa,  aytaylik  3000  so`mni  tashkil 

qilsin.  Davlat  korxonasida  ishlasangiz  ish  haqi  4510  so`m,  korxona  to`liq 

ishlamaganda  beriladigan  ish  haqi  -  3510  so`m.  Xususiy  korxonaning 

muvaffaqiyatli  va  muvaffaqiyatsizlik  ehtimollari  bir  xil  bo`lib,  0,5  ga,  davlat 

korxonasiniki mos ravishda 0,99 va 0,01 ga teng deylik. quyidagi jadvalda mumkin 

bo`lgan natijalar va ularning ehtimoli keltirilgan.