I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Rasm 

 

Xarajat va 

daromad

 

Miqdor

 

Chekli 

xarajat 

Chekli daromad

 

Talab 

O’rtacha 

umumiy 

xarajat

 

2. … va keyin talab egri 

chizig’i bu miqdor bilan narx 

o’zgarmasligini ko’rsatadi 

1. Cekli xarajat egri chizig’i 

va chekli daromad egri 

chiziqlari kesishish nuqtasida 

daromadning 

maksimallashuvi belgilanadi 

Narx

 

Monopol firma uchun 

foydani 

maksimallashtirish 

 

---

 

249 

monopol firmaga xos.  

raqobatli firma uchun: P = M R = MC. 

monopol firma uchun: P> M R = MC. 

Foyda  -  maksimal  miqdorda  chekli  daromaddan  ortadi  va  chekli  iqtisodiy 

tenglik har ikki firma turlari uchun bir xil bo`ladi. Firma foydasi mahsulot narxi va 

ishlab chiqarishga ketgan xarajatga bog`liq.  

 

 

 

 

 

Monopolist  qancha  foyda  ko`radi?  Grafikda  monopol  firmaning  foydasini 

ko`rish uchun umumiy daromad (TR)dan umumiy xarajatlarni (TC)  ayirib tashlash 

kerak: 

Foyda = TR - TC. 

Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvchi xarakteriga ko`ra firma ishlab chiqarish 

tuzilishi  3  xil  ko`rinishda  tashkil  etiladi:  texnologik,  buyumli  (buyumli-

yakunlangan),  aralash  (buyumli-texnologik).  Texonlogik  tuzilishga  ko`ra  sexlarda 

texnologik jihatdan bir xil jarayonlar bajariladi. To`qimachilik firmalarida to`quv, 

bezak  berish  sexlari,  mashinasozlik  korxonalarida  -  quyish,  termik,  mexanik, 

yig`ish sexlari.  Bunda  ish o`rinlarining ixtisoslashuvi chuqurlashadi, ya`ni har bir 

bo`limga  ma`lum  bir  texnologik  operatsiyalar  biriktiriladi.  Natijada  ishlab 

chiqarishga  maxsus  jihozlarni  joriy  etish  imkoniyati  kengayadi.  Shuningdek, 

firmalar  boshqa  firmalar  bilan  mahsulot  sotish,  ishlab  chiqarish  vositalari  bilan 

ta'minlash  borasida  ham  ishlab  chiqarish  aloqalarini  o`rnatadi.  Iqtisodiy  faoliyat 

ishlab  chiqarishdan  boshlanadi.  Ishlab  chiqarish  ijtimoiy  rivojlanish  mahsuli  va 

ijtimoiy  mehnat  jarayonining  ob'yektiv  zaruriy  unsuridir.  Binobarin,  har  qanday 

nisbatan  katta  miqyosda  amalga  oshiriladigan  bevosita  ijtimoiy  yoki  birgalikda 

qilinadigan mehnat hozirgi zamon texnika tarqqiyoti bilan uyg`unlikda o`rnatiladi. 

Ishlab  chiqarishni  har  tomonlama  mukammal  tashkil  etish,  uning  doirasida 

ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy-texnikaviy xarakterdagi alohida faoliyatlar tushuniladi. 

Bu  munosabatlar  kooperatsiya  va  mehnatni,  ishlab  chiqarishni  ixtisoslashtirish 

darajasiga  bog`liq.  Ishlab  chiqarishni  tashkil  etish  va  uni  boshqarish  dastlab 

rejalashtirishdan  boshlanib,  uni  tartibga  tushirish,  muvofiqlashtirish  bilan  davom 

ettirilib,  nazorat  bilan  tugaydi.  Bu  yerda  rag`batlantirish  ishlab  chiqarishni 

---

 

250 

boshqarishning  barcha  funksiyalari  jarayonida  o`z  aksini  topadi.  Biz  buni 

quydagicha qayta yozishinmiz mumkin 

Foyda=(T R /Q - TC/Q) 

X 

Q. 

TR / Q –o`rtacha daromad, P narx va TC / Q o`rtacha umumiy narxlar bo`lib, 

ATC quydagida teng.  

Foyda= (P - ATC ) 

X

 Q. 

(Shuningdek,  raqobatli  firmalar  uchun  ham  o`rinli)  bu  tenglama  bizga  foydani 

hisoblash imkonini beradi. 

5-grafikda  monopolist  foydasi  keltirilgan.  (segment  BC)  jadvaldagi  narxdan 

o`rtacha  xarajatni  ayiramiz  va  P  -  sotilgan  tipik  mahsulot  foydasi  hosil  bo`ladi, 

ATC-  o`rtacha  umumiy  xarajatlardir.  Jadvaldagi  (segment  DC)  kengligi  Q

max

 

sotilgan  mahsulot  miqdori  hisoblangani  uchun  bu  jadval  maydoni  monopol 

firmaning umumiy foydasi hisoblanadi. 

 

 

Iste'molchilar nuqtai nazaridan, bu yuqori narxlar monopolist uchun noqulaylik 

qiladi. Shu bilan birga, monopolist narxlarni ko`tarish orqali foyda ko`radi. Firma 

egalarining  nuqtai  nazaridan,  yuqori  narxlar  monopolist  uchun  juda  qulaydir.  Bu 

firmaning  foydasi  butun  jamiyat  nuqtai  nazaridan  iste'molchilarga  yuklatilgan 

xarajatlarni oshirib, foydani maksimallashtirish maqsadga muvofiqdir. Monopoliya 

o`z  tabiatiga  ko`ra  ishlab  chiqarishda  turg`unlik  paydo  qiladi,  chunki  monopolist 

Daromadlar 

va xarajatlar 

Monopol 

narx 

O`rtacha 

umumiy 

narx 

Ishlab chiqarish hajmi