I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

9.5 Ishlab chiqarish omillari bir-birining o`rnini bosishi 

 

Har  bir  izokvantning  burchak  koeffitsenti,  mahsulot  ishlab  chiqarish  hajmi 

o`zgarmagan  holda  bir  ishlab  chiqarish  omilining  o`rnini  ikkinchisi  qanday  qilib 

bosishini  ko`rsatadi.  Burchak  koeffitsientining  mutlaq  ko`rsatkichi  texnologik 

o`rnini bosishning chegarali me’yori deyiladi(MRTS). 

Kapitalni  —  mehnat  bilan  MRTS  belgilangan  mahsulotni  ishlab  chiqarishda 

bitga  qo`shimcha  mehnat  birligidan  foydalanish  hisobiga  kapital  qisqartirilishi 

mumkinligini  ko`rsatadi.  Bu  ko`rsatkich,  iste’mol  nazariyasida  esga  olingan 

chegarali  o`rnini  bosish  me’yori  (MRS)ra  o`xshashdir.  MRS  kabi  MRTS  ham 

hamisha  musbat  ko`rsatkich  hisoblanadi.  Matematik  shaklda  (MRTS)  =  - 

foydalanilgan kapital miqdorining o`zgarishi / mehnat sarflarining o`zgarishi, yoki 

MRTS = - LK /AL, 

bunda  AK  va  AL  alohida  izokvant  (yoki  doimiy  Q)  dagi  kapital  va  mehnatning 

katta bo`lmagan o`zgarishini ifodalaydi. 

Ta’kidlash joizki, 6.5-rasmda meqnat sarflari 1 dan 2 birlikka ko`paygan va 

mahsulot ishlab chiqarish 75 birlik darajasida bo`lganda texnologik o`rnini bosish 

me’yori (-AK/AL) 2 ga teng. Biroq, mehnat sarflari 2 dan 3 birlikka ko`payib va 

keyinchalik,  2/3  dan  1/3  gacha  kamayganda  MRTS  1  gacha  pasayadi.  Kapital 

qancha  ko`p  mehnat  o`rnini  qoplasa  mehnat  unumdorligi  shuncha  past  bo`ladi, 

kapitaldan  foydalanish  esa  samaraliroq  bo`ladi.  Shuning  uchun,  mahsulot  ishlab 

chiqarish  hajmini  doimiy  miqdorda  ushlab  turish  uchun  kapitalni  minimal 

miqdorda kamaytirish zarur. Bunday holatda izokvant bir tekis tus oladi. 

Izokvantlar  egri  chiziqlari  botiq  shaklda  bo`ladi,  ya’ni  MRTS  izokvant 

bo`ylab pastga siljigan sari qisqaradi. Texnik o`rnini bosishning chegarali me’yori 

har  qanday  ishlab  chiqarish  omilining  ishlatish  samaradorligi  cheklanganligini 

ko`rsatadi. Ishlab chiqarish jarayonida kapitalning  o`rnini ko`proq mehnat bosishi 

uning  unumdorligini  pasaytiradi.  Xuddi  shunday  tarzda  mehnatning  o`rnini 

---

 

192 

ko`proq kapital bosishi uning qaytimini kamaytiradi. Ishlab chiqarish uchun ikkala 

omilning mutanosibligi zarur. 

Taxmin  qilganimizdek,  MRTS  mehnatning  chegarali  mahsuli  MPL  va 

kapitalning chegarali mahsuloti MRK bilan jips bog’liq. 

Buni  ko`rish  uchun  faraz  qilaylik,  mehnat  sarflari  bir  oz  ko`paytirilgan  va 

kapitaldan  foydalanish  mikdori  bir  oz  kamaytirilganda  mahsulot  ishlab  chiqarish 

hajmi  o`zgarmay  qoladi.  Mehnat  xarajatlarining  ko`payishi  natijasida  mahsulot 

ishlab  chiqarishning  o`sishi  qo`shimcha  mehnat  birligiga  (mehnat  chegarali 

mahsuliga)  to`g’ri  keladigan  qo`shimcha  mahsulot  ishlab  chiqarishni  qo`shimcha 

mehnat birligiga ko`paytmasiga teng.  

Xuddi  shunday  tarzda  foidalanilgan  kapitalni  kamaytirish  natijasida  ishlab 

chiqarish hajmining kamayishi  —  bu kapital birligiga  hisoblagan  ishlab  chiqarish 

hajmi kamayishining (kapital chegarali mahsulini), qisqartirilgan kapital miqdoriga 

ko`paytmasiga teng: kapitalni kamaytirish natijasida ishlab chiqarishning pasayishi 

= (MRK) (DK) bo`ladi.